Փաստ ինֆո

Հայաստանի Հանրապետությունում ներդրվեց բարոյական վնասի հատուցման ինստիտուտը: Վերջինս ամրագրող օրենսդրական կարգավորումների, այդ թվում՝ դրանցում առկա բացերի, իրավակիրառ պրակտիկայի խնդիրների մասին է  «Փաստինֆո»-ի թղթակցի հարցազրույցը  քաղաքացիական իրավունքի մասնագետ փաստաբան Գևորգ Գյոզալյանի հետ:  

Գ.Գյոզալյան- Առաջինը փաստենք, որ բարոյական վնասի ինստիտուտը ներդրվեց  2013թ. Սահմանադրական դատարանի հայտնի որոշման հիման վրա:

Մասնավորապես, Սահմանադրական դատարանը հակասահմանադրական ճանաչեց Քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի երկրորդ մասն այնքանով, որ այն չէր նախատեսում արդարացի դատաքննության և այլնի հետ կապված բարոյական վնասի հատուցման ինստիտուտ:

Ընդ որում, ՍԴ որոշմամբ սահմանվեց որոշակի ժամկետ  Ազգային ժողովի համար, որպեսզի օրենսդրության մեջ համապատասխանեցումներ կատարվեն, ԱԺ-ն այդ ժամանակահատվածում համապատասխանեցումները չարեց, այսինքն՝ այդ ընթացքում մենք 17-րդ հոդվածի երկրորդ մաս ուղղակի չունեինք:

Իմ գրասենյակն ակտիվորեն դիմում էր Սահմանադրական դատարանին, Ազգային ժողովի նախագահներին, վարչապետին և այլն՝ ցույց տալով, որ այստեղ դուք ունեք հակասահմանադրական վիճակ, մասնավորապես, ընդհանրապես չկա կարգավորում:   

Դրանից հետո նրանք շրջանառության մեջ դրեցին մի օրենք, որն, ես կարծում եմ, քիչ թե շատ նորմալ օրենք է:

Հարց. -Ըստ Ձեզ, ի՞նչ բացեր են առկա օրենսդրական նոր կարգավորումներում:

Գ.Գյոզալյան- Իրավագիտությունում մենք ունենք հանրային իրավունք և մասնավոր իրավունք: Եթե մենք նայում ենք հանրային իրավունքի տեսանկյունից, նորմալ է օրենքը: Սակայն դեռևս պետք է փորձով ապացուցվի, մեկ տարի էլ չկա, որ այդ օրենքն ընդունվել է: Առնվազն մի գործի մասին ես գիտեմ, այն էլ՝ մամուլով, շատ գործեր մենք կարծես թե չունենք:

Իսկ ինչո՞ւ չունենք, որովհետև կոնկրետ նորմը, կոնկրետ իրավակարգավորումը, մասնավորապես, խոսքը Քաղաքացիական օրենսգրքի 162.1` Ոչ նյութական վնասի հասկացությունը և դրա հատուցումը,  և 1087.2՝ Հիմնարար իրավունքների խախտման և անարդարացի դատապարտման հետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցման կարգը և պայմանները, հոդվածների  մասին է, այդ ամբողջ իրավակարգավորումը հիմնականում հանրային իրավունքի ճյուղ է կարգավորում: Այսինքն՝ մի կողմը պարտադիր պետք է լինի պետությունը:

Իսկ եթե վերցնենք մի դեպք, և ընդ որում կյանքից վերցրած մի օրինակ ես Ձեզ ասեմ, սրճարանում նստած «Ա»-ն վերցնում է բաժակով ջուրը, շփում «Բ»-ի  երեսին: Այն իր մեջ չի պարունակում ծեծ, իր մեջ չի պարունակում խուլիգանություն, իր մեջ բնականաբար Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածով նախատեսված վիրավորանք և զրպարտություն չի պարունակում, ի՞նչ կերպ կարող է «Բ»-ն պաշտպանություն գտնել: Նոր իրավակարգավորման տեսանկյունից նա որևէ պաշտպանություն չի կարող գտնել, որովհետև մի կողմը պետք է լինի պետությունը: 

Ես կարծում եմ, որ այս տեսակետից նշված իրավակարգավորումը բաց ունի, որովհետև չի կարգավորում  անձ-անձ հարաբերությունը, այլ կարգավորում է միայն պետություն-անձ հարաբերությունը:

Երկրորդ, ես կարծում եմ, որ պետք չէր հանրային իրավունքը բերել խցկել մասնավորի մեջ: Ւհարկե, քաղաքացիական իրավունքի սուբյեկտների թվում են  նաև պետությունը և տեղական ինքնակառավարման մարմինները, բայց սա բերել և ամբողջ այս լայն ծավալով մտցնել քաղաքացիական օրենսգրքի մեջ ուղղակի չակերտավոր ասած՝  Եվրոդատարանի ու Սահմանադրական դատարանի բերանը փակելու համար, ես կարծում եմ, որ կրկին սա բաց է:

Պետք չէր այսպես անել, այլ պետք էր հասկանալ օբյեկտիվ անհրաժեշտությունը, որն առաջացել է մեր հասարակարգում. եթե մենք բարոյական վնասի հատուցման հարց ենք փորձում լուծել, կարգավորումը պետք է համապարփակ տրվեր:

Մարդը պետք է իմանա, որ եթե մեկը բաժակով ջուր լցնի իր վրա, նա կարող է բարոյական վնասի հատուցում պահանջել:

Հայտնի է դեպքը, երբ մարզպետը հասարակական վայրում ապտակ հասցրեց կնոջը: Վճռաբեկ դատարանը մի նախադեպ ունի,  ասում է՝ մեկ ապտակը ծեծ չի: Եթե ծեծ չի, խուլիգանություն էլ չի, եթե խուլիգանություն չի, բա ի՞նչ է: Այսինքն՝ կնոջ իրավունքը պաշտպանվե՞ց՝ չպաշտպանվե՛ց: Բայց կարող էր համապարփակ կարգավորվել բարոյական վնասի մասով՝ հրապարակայնորեն ապտակում է, հրապարակայնորեն ջուր է լցնում:

Հարց -Իսկ ինչպիսի՞ն է իրավակիրառ պրակտիկան:

Գ.Գյոզալյան - Մենք ունենք բազմաթիվ դեպքեր վարչական դատավարության կարգով, երբ որ վիճարկվում է վարչական մարմնի գործողությունն, անգործությունը, քաղաքացիներին պատճառված վնասը: Դատարաններն այնքան համարձակություն չունեն, որ 5-10 հազար դրամ են սահմանում որպես  փաստաբանի վարձատրության գումար՝  թեև դատը կարող է ձգվել մեկ, երկու, երեք տարի, և թեև շատ լավ հասկանում են, որ այն ծավալի աշխատանքն, որ արել է փաստաբանը, տասը հազար դրամ չէ:

Եթե Վարչական դատարանի բոլոր դատավորներին տասը հազար դրամ տան, երբեք այդ գործը, որ անում է փաստաբանը,  չեն անի: Բայց նրանք չգիտես ինչու համարում են, որ փաստաբանի համար տասը հազար դրամը բավարար է:

Վարչական դատարանն այդ կազմով անգամ համարձակություն չունի ահռելի մեծ ծավալի գործերով պետության դեմ վճիռ կայացնել՝ փաստաբանի վարձատրության գումար սահմանելով գոնե  50 հազար, գոնե 100 հազար ՀՀ դրամ:

Որտե՞ղ է այն երաշխիքը, որ պետություն-քաղաքացի այս իրավակարգավորման հետ կապված դատարանները այնքան կշիռ կունենան, որ կկարողանան բավարարել  ոչ նյութական վնասի փոխհատուցման պահանջները:

 Դրա վառ օրինակն այն է, որ 40 օրից ավելի կալանքի տակ գտնված անձի համար սահմանվել է բարոյական վնասի հատուցում 800 հազար դրամի չափով:

Այսինքն՝ իրավակիրառ պրակտիկան ուղղակի խայտառակություն է, և մինչև օրենքին անդրադառնալը, ես կարծում եմ, կարևոր է  իրավակիրառ պրակտիկան, դատարանները պետք է համարձակ լինեն և նաև՝ պրոֆեսիոնալ:

Թեև ես հոռետես չեմ, միշտ փորձում եմ ամեն ինչի մեջ լավը տեսնել, այդ օրենքի մեջ էլ տեսնում եմ լավը, բայց ամեն դեպքում պետք է արձանագրենք, որ ես չեմ հավատում, որ այդ օրենքը կունենա այն նշանակությունը ու իմաստը, որը Սահմանադրական դատարանն իր որոշման մեջ, ես կարծում եմ, նորմալ  բացահայտել է, և որն առավել ևս մեր քաղաքացիների   ակնկալիքն է՝ բարոյական վնասի հատուցման հետ կապված:

Հարց. -Ճի՞շտ եք համարում այն, որ օրենսդրությամբ սահմանվել է բարոյական վնասի հատուցման  առաստաղ՝ վերին սահման՝ նվազագույն աշխատավարձի 2000-պատիկի կամ 3000-պատիկի չափով (համապատասխանաբար՝ երկու կամ երեք մլն դրամ):

Միանշանակ իրավական որոշակիության սկզբունքից ելնելով՝ պետք է ինչ-որ չափ լինի: Դե, պատկերացրեք  այս որակի դատարանների պարագայում այդ իրավական որոշակիությունն էլ չլիներ, պարզ չլիներ, թե ինչքան է դրա առաստաղը, ի՞նչ կլիներ՝ քաոս կլիներ: Այսինքն՝ մի դեպքում մեկ դրամ, մի դեպքում՝ հիսուն՝ կախված թե որ պետական մարմինն է, կախված, թե որ դատավորն է, ամեն մեկն իր պատկերացումներով, մի խայտառակ վիճակ կունենայինք: Եվ Վճռաբեկ դատարանի չգոյության պայմաններում գրեթե քաոս կլիներ դատական ատյաններում: Դրա համար ամեն դեպքում, ես կարծում եմ, ճիշտ է վերին սահման սահմանելը: 

Գ.Գյոզալյան - Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում այլ մոտեցում կա:

Եվրոդատարանի պրակտիկան չունի բարոյական վնասի հատուցման  սահմանաչափ և յուրաքանչյուր դեպքում դատարանն որոշում է կայացնում և, որպես կանոն, կողմերի մոտ կասկածի տեղիք չի տալիս, որովհետև դատարանը հեղինակավոր է, դատարանը հասկանում է և դատարանն իրավունք ունի նման որոշում կայացնել: Մեր դեպքում, բնականաբար, դա չունենք և պետք է որ վերին սահման լիներ:

Չափերի հետ կապված միգուցե կարելի է շեմը բարձրացնել, այս պահի դրությամբ չեմ կարող ասել, որովհետև ես օբյեկտիվ իրականությունը դատական պրակտիկայում չեմ տեսնում: Ես կարող եմ ասել՝ եկեք բարձրացնենք կամ քչացնենք, երբ որ պատկերացնեմ օբյեկտիվ իրականությունը մեր իրավակիրառ պրակտիկայում:

Ես համոզված եմ, դատավորները չեն հասնելու 3000-պատիկին, անգամ վերցնենք՝ 5000-պատիկը սահմանենք, չի հասնելու դրան: Մի կողմը պետությունն է, և ես չեմ կարծում, որ կգտնվի մի դատավոր, որը այդքան համարձակություն կունենա, եթե նրան վերևից չասեն:

Եթե ԱԺ պատգամավորը,  հանրապետական դիմի դատարան,  կարող է մինչև 3000-պատիկն էլ բավարարեն, տեսականորեն հնարավոր է, չեմ ուզում դա բացառել: Բայց սովորական պայմաններում ես չեմ կարծում, որ դատավորներն այդքան համարձակություն կունենան անգամ մոտ գալու 3000-պատիկին կամ  2000-պատիկին:         

Այս պայմաններում քննարկել, թե 3000-պատիկը քիչ է, ես կարծում եմ, առնվազն մենք կշտապենք: Դեռ պետք է հասնենք նրան, որ դատավորները համարձակություն ունենան և  այդ որոշումները կայացնեն:

Հարց.- Դատարաններն որքանո՞վ ունակ են օրենսդրությամբ սահմանված բացառիկ դեպքում սահմանել վերին սահմանը գերազանցող հատուցման չափ:  

Գ.Գյոզալյան. - Մենք մի դեպք ունեինք, երբ որ անձին անօրինական դատել էին, հինգ տարի ազատազրկում կրելուց հետո նա ազատ էր  արձակվել, Աղվան Հովսեփյանն էլ նրան «Կոմս Մոնտե Քրիստո» գիրքն էր նվիրել։

 Իրավակիրառ պրակտիկայում նախ անհրաժեշտ է հասնել դատարանների լիակատար անկախությանը: Իհարկե, աշխարհում ես չեմ կարծում, որ լիակատար անկախ դատական համակարգ կա, բայց Հայաստանում շատ ավելի խայտառակ վիճակ է: Գոնե հասնենք նրան, որ դատարանները քիչ թե շատ անկախ լինեն, և տեսնենք, թե բացառություններն էլ ինչպես կգործեն դատական համակարգում:

Առնվազն մենք ունենք երկու դեպք, որ բացառությանը մոտ չենք գնացել՝ առաջինը «Կոմս Մոնտե Քրիստո»-ի համբերությունն էր,  երկրորդ դեպքում՝ ութ հարյուր հազար դրամի չափով հատուցումը: Այդ երկու փաստն ակնհայտ ունենալով և վերլուծելով՝ կարող ենք այս պահին արձանագրել, որ մենք դրան անգամ մոտ չենք գնա մոտ ապագայում:

Ամեն դեպքում ես օպտիմիստ եմ, տա Աստված, հասնենք նրան, որ տեսնենք, թե բացառությունը ոնց է գործում իրավակիրառ պրակտիկայում:

Հարց.- Արդյոք հանրությունն  ու իրավակիրառողները պատրաստ էին այդ փոփոխություններին:  

Գ.Գյոզալյան -  Ցանկացած փոփոխություն, ցանկացած օրենսդրական նախաձեռնություն, տվյալ հասարակարգում օբյեկտիվորեն զարգացած հարաբերությունների ամրագրումն է օրենքով: Արդյոք մեր մոտ այդ հարաբերությունները զարգացե՞լ էին այն աստիճան, որ արդեն օրենքով պետք է ամրագրվեր:

Ես ինքս ունեցել եմ մի քանի դեպք, մի քանի գործ, որի շրջանակում ունեցել ենք բարոյական վնասի փոխհատուցման հետ կապված խնդիր:

Մի քանի տարի առաջ փորձեցի ուղի գտնել, Օտարերկրյա ներդրողների մասին օրենք կար, բավականին հին օրենք էր, կարծեմ 1993թ.-ի, որտեղ կիսալուծում էր տրված՝ օտարերկրյա ներդրողները բարոյական վնասի հատուցման իրավունք ունեին, ես փորձում էի ապացուցել դատարանում, որ օրենքը խտրական է՝  օտարերկրյա ներդրողին տրվել է բարոյական վնասի փոխհատուցման իրավունք, իսկ մյուսներին՝ ոչ: Մենք փորձում էինք զարգացնել, իսկ ինչո՞ւ էինք զարգացնում, որովհետև ակնհայտ այդ պահանջարկը կար:

Ես կարծում եմ, որ այո՛, ամեն դեպքում իմ պրակտիկայի վրա հիմնվելով, բարոյական վնասի հատուցման պահանջը կա հասարակությունում: Դրա մասին խոսում էին լուրջ իրավագետներ, մասնավորապես, Տարիել Բարսեղյանն էր դրա մասին խոսում: Ես հիշում եմ, գերմանացի փորձագետի հետ հանդիպման ժամանակ նա բավականին նորմալ այդ հարցը բարձրացնում էր, նա իր գրքերում էլ է գրել դրա անհրաժեշտության մասին:

Մենք գիտենք, որ մեր Քաղաքացիական օրենսգիրքը  արտատպվեց ԱՊՀ մոդելային օրենսգրքից, և որոշակի մարդկանց թեթև ձեռքով դուրս մնաց բարոյական վնասի հատուցման ինստիտուտը՝ ԱՊՀ մոդելային օրենսգրքում և Ռուսաստանի օրենսգրքում այդ բարոյական վնասի ինստիտուտը կար:

Տարիներ շարունակ մասնագետները խոսում էին դրա անհրաժեշտության մասին, բայց զրո ուշադրության էր արժանանում, որևէ մեկը դրան ուշադրություն չդարձրեց մինչև Սահմանադրական դատարանի 2013թ. հայտնի որոշումը:

Անհրաժե՞շտ էր, թե ոչ հարցի առնչությամբ ես ուղղակի հղում կկատարեմ այդ որոշմանը ու կասեմ, այո՛, ամեն դեպքում հասունացել էր այդ պահը և պետք էր կարգավորել, բայց պետք էր կարգավորել համապարփակ կերպով, այլ ոչ թե ուղղակի Եվրոդատարանի կամ Սահմանադրական դատարանի համար:     

Զրուցեց Սոնա Մաշուրյանը   

Աղբյուր` Փաստինֆո