Փաստ ինֆո

Մետրոյի «Գարեգին Նժդեհ» կայարանում երեկոյան ժամերին աշխատանքից տուն շտապող բազմահազար մարդկանց հոսքը չի խանգարում, որ Լեոնիդ պապն ամեն երեկո թոռան՝ 6-ամյա Գոռի հետ, մետրո նստի։ Պապ ու թոռ Արցախից են, բռնի տեղահանվել են սեպտեմբերի 25-ին։ Մետրոն նրանց, ի տարբերություն մյուսների, տուն չի հասցնում, բայց օգնում է, որ Գոռը «երջանիկ» զգա իրեն։

«Ամբողջ օրը սպասում է, թե երբ է մթնելու, որ պապիկի հետ մետրո նստի։ Անգամ պատառաքաղը վերցնում, պապիկին կերակրում է, որ շուտ վերջացնի ճաշն ու դուրս գան զբոսանքի։ Թեկուզ մեկ կանգառ գնան, մենակ թե նստի․․․ Այս երկու ամսվա ընթացքում մետրոն միակ բանն է, որ շատ հավանել է Գոռը․․․ Չի հարմարվում, ձանձրանում է, տեղը չի գտնում․․․»,-«Փաստինֆո»-ին պատմում է փոքրիկի մայրը՝ Էլինան։

Տղայի մոտ 2 տարեկանում աուտիզմ է ախտորոշվել։ Նախանշաններն ի հայտ գալուց անմիջապես հետո նրա հետ Ստեփանակերտի Ք․ Քոքսի անվան վերականգնողական կենտրոնի մասնագետներն են սկսել աշխատել։ Սկզբում լոգոպեդներն ու հոգեբանները շաբաթական երկու օր էին զբաղվում Գոռի հետ, հետո սկսեց նաև Կենտրոնի մանկապարտեզ հաճախել։ Այդտեղ արդեն օրական չորս ժամ էր մնում, անհատական ու խմբակային դասերի մասնակցում։

«Մինչև 8-9 ամսականը ոչ մի նշան չկար, որ երեխայի մոտ նման խնդիր կարող է լինել․ ակտիվ արձագանքում էր մեզ, իր տարիքակիցների պես բլբլացնում, մամա-պապա էր ասում․․․ Հետո աստիճանաբար մարեց դա։ Երկու տարեկանում ոչ մի բառ չէր ասում, չէր տարբերում ոչ ինձ, ոչ հայրիկին․․․ Հինգ տարեկանում նոր հասկացել է, որ ես իր մայրիկն եմ․․․Այսինքն երեք տարի Գոռը ոչ խոսում էր, ոչ՝ կենտրոնանում։ Որ ճաշ էր ուզում, ափսեն վերցնում էր, գնում կանգնում գազի մոտ, որ հասկացնի՝ սոված է․․․»,-հիշում է մայրը։

Երկար ընդմիջումից հետո Գոռի բերանից քեռին՝ Հայկը, բավականին ջանք թափելով, կարողանում է դուրս բերել առաջին բառը՝ «քեռի»․․․

Փոքրիկ Գոռը՝ հարազատ Արցախում

Մինչ այդ փոքրիկը՝ ընտանիքի հետ, բավականին դժվար ճանապարհ է անցնում․ խոսքի բացակայությունը նրան շատ էր նյարդայնացնում, հույզերն արտահայտել չէր կարողանում։ Մայրը հիշում է՝ եղել է մի շրջան, որ տան դռներն ու պատուհանները փակ էին պահում․

«Վախենում էինք, որ կարող է աննկատ դուրս գալ տնից։ Վտանգավոր էր անգամ մի քանի վայրկյանով մենակ թողնելը, դուրս էր վազում։ Նման մի դեպք եղել է․ ամբողջ ընտանիքով փողոցն ընկած Գոռին էինք փնտրում․․․ Մի ընթացք էլ սովորել էր՝ ուժեղ, շրխկոցով փակում էր դռները, պատուհանները․․․ Դուր էր գալիս իրեն էդ ձայնը։ Զարմանալիորեն, եթե 3-4 տարեկանում երեխաները, սովորաբար, վախենում են բարձր ձայներից, աղմուկից, ինքն ընդհանրապես չի վախեցել։ Անգամ պատերազմի ժամանակ պայթյունների ձայները սովորական էին իր համար։ Ռմբակոծելուց հետո հեռացող ինքնաթիռի հետևից դեմքի այնպիսի հանդարտությամբ էր նայում, որ զարմանում էինք»։

Բռնի տեղահանությունից կարճ ժամանակ անց Գոռը Երևանում է սկսել դպրոց հաճախել։ Մայրը դժվարանում է ասել, թե նոր միջավայրում Գոռի համար ամենադժվար հաղթահարելին ինչն է եղել։ Դպրոցին, ի զարմանս ընտանիքի անդամների, շուտ է հարմարվել, բայց երեխների հետ դեռ չի շփվում․

«Արցախում էլ դժվարությամբ էր դասընկերների հետ շփվում․ հիմնականում մի անկյունում նստում՝ խաղում էր։ Նոր էր սկսել քիչ թե շատ շփվել հետները, պատերազմը սկսվեց։ Բայց մանկապարտեզում, որտեղ տանում էի դպրոցից հետո, այնքան լավ էր զգում իրեն։ Այդտեղ իր նման հատուկ կարիք ունեցող երեխաներ չկային, առանց խնդրի բալիկներ էին, բայց ինքն էնքան աշխույժ և ուրախ էր լինում։ Այստեղ՝ նոր միջավայրում, դեռ չի ադապտացվել»։

Գոռի խնդրի մասին Էլինան տեղեկացրել է դասղեկին ու խնդրել, որ անհատական աշխատանք տանեն նրա հետ։ Դպրոցը, որտեղ հիմա հաճախում է տղան, ունի և՛ հատուկ մանկավարժ, և՛ հոգեբան, բայց մայրը չգիտի  Գոռի հետ այդ մասնագետներն աշխատում են, թե ոչ, որևէ զրույց իր հետ այդ թեմայով չեն ունեցել, բայց տեղյակ է, որ դասվարն է օգնել Գոռին՝  գրել մասնիկները։

Փակուղուց ելքեր որոնելով․․․

«Ամենամեծ խնդիրը հիմա Գոռի համար որևէ կենտրոն գտնելն է, որտեղ իր հետ 3-4 ժամ կզբաղվեն, խոսքի զարգացման պայմաններ կլինեն, որտեղ կշփվի իր տարիքակիցների հետ։ Ես աշխատում եմ, իր հետ զբաղվելու համար շատ քիչ ժամանակ է մնում։ Չաշխատել էլ չեմ կարող, քանի որ այստեղ վարձով ենք ապրում։ Բացի այդ, կարծում եմ՝ իմ ու մասնագետի աշխատանքը շատ տարբեր են։  Կան կենտրոններ, իհարկե, որտեղ 30 րոպե կամ մեկ ժամ զբաղվում են մասնագետները՝ լոգոպեդ, հոգեբան։ Նման կենտրոն հաճախում է Գոռը, բայց շաբաթական երկու օր կես կամ մեկ ժամով արդյունք, ցավոք, չենք տեսնում»,-ասում է Էլինան։

Լոգոպեդ, հատուկ մանկավարժ, «Մեդիան հանուն կրթության» ՀԿ համահիմնադիր Սուսաննա Դավթյանը նույնպես շեշտում է՝ այդ խմբի երեխաները  մասնագետների աջակցության կարիք ունեն։ Այս պարագայում, քանի որ գումարվել է նաև տեղահանությունը, նրանք կրկնակի խոցելի են դարձել ու շատ նուրբ մասնագիտական մոտեցում պետք է ցուցաբերվի։

«Երբ շփվում ենք ծնողական համայնքի հետ, պարզ է դառնում, որ կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների հետ տարվող աշխատանքը բավարար չէ․ շաբաթական  1-2 անգամ կես ժամանոց պարապմունքները քիչ են արդյունքի հասնելու համար՝ մանավանդ,  եթե ընդգծված վարքային խնդիրներ կան։ Բազմաթիվ երեխաներ դպրոցում հատուկ ուղեկցողի կարիք են ունենում։ Դա, որպես կանոն, հատուկ մանկավարժ պետք է լինի, որ օգնի կատարել առաջադրանքը, կենտրոնացնել ուշադրությունը․․․»,-ասում է լոգոպեդն ու հավելում՝ մեծ մասամբ դեպքերում այդ հարցը ծնողներն ինքնուրույն են լուծում՝ իրենց իսկ ֆինանսական միջոցներով։

Լուսանկարում՝ Սուսաննա Դավթյանը

Արցախից տեղահանվածների դեպքում խնդիրը բարդանում է, քանի որ սեփական միջոցներով ուղեկցող գտնելն ինքնին մեծ դժվարություն է։ Ըստ Դավթյանի, եթե դպրոցներում կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող մեկ կամ երկու երեխա լինեին, ավելի հեշտ կլիներ, բայց քանի որ, սովորաբար, նրանց թիվն ավել է լինում, հատուկ մանկավարժը ֆիզիկապես չի հասցնում բավարար չափով աշխատել հետները։

Խնդիրը նույնքան մտահոգիչ է նաև նախադպրոցական տարիքի երեխաների դեպքում․ «Մի քանի օր առաջ Դիլիջանում ինձ է մոտեցել տեղահանված մի կին, ում բալիկը հաջորդ տարի դպրոց է գնալու, ու խնդրել օգնել գտնել վայր, որտեղ երեխայի հետ կզբաղվեն լոգոպեդ ու հոգեբան։ Եթե ինչ-որ չափով մեկ-երկու հոգու հարց փորձում ես լուծել, ամեն դեպքում խնդիրը չի լուծվում հիմնովին։ Իհարկե, ծնողի դերը ևս շատ կարևոր է․ արդյունքի հասնելու համար մասնագետ-մանկավարժ-ծնող շղթան պետք է անխափան գործի,  բայց մասնագետներին փոխարինել ոչ մեկը չի կարող, հետևաբար կառույցներ են պետք, որտեղ ավելի ինտենսիվ կաշխատեն նման խմբի երեխաների հետ։ Իմ նշած ընտանիքն, օրինակ, հնարավորություն չուներ, որ երեխային տաներ Վանաձոր կամ մեկ այլ բնակավայր, որտեղ նրա հետ զբաղվող մասնագետներ կլինեն»։

ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարությունից վստահեցրել են, որ   կրթության հատուկ պայմանների կարիք ունեցող բռնի տեղահանված դպրոցականների հետ, բացի գործող ծրագրերից, նաև լրացուցիչ աջակցություն կցուցաբերվի։ Մինչ այդ, սակայն, նրանց թիվը պետք է հստակեցվի։

«Քանի որ  ԼՂ-ից չենք ստացել հանրակրթության՝ այդ թվում կրթության  առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների տվյալների բազան, հիմա աշխատում ենք այն ստեղծելու ուղղությամբ։ Պիտի դա ունենանք, պարզենք այդ խմբի երեխաների բաշխվածությունը՝ ըստ մարզերի, որպեսզի ավելի համակարգային կարողանանք աշխատել։ Մտավախություն ունենք, որ որոշները դուրս են մնացել հանրակրթությունից,  ծնողները չեն դիմել դպրոց։ Առաջին քայլով՝ մյուս գերատեսչությունների մեր գործընկերների հետ, նրանց պետք է հայտնաբերենք ու ներգրավենք դպրոցներում, այնուհետև ՏՄԱԿ-ներն ավելի թիրախային կաշխատեն, որ կարիքների անհատական գնահատում արվի։  Այն աջակցությունը, ինչ ստանում են տվյալ խմբի մեջ մտնող ՀՀ դպրոցականները, նույնն էլ տրվելու է բռնի տեղահանվածներին, որոշ դեպքերում՝ նաև լրացուցիչ աջակցություն»,- «Փաստինֆո»-ին ասում է ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության հանրակրության բաժնի պետ Թամարա Սարգսյանը։

Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող տեղահանված դպրոցականների թիվը ստանալ, այնուամենայնիվ, մեզ հաջողվել է։ Արցախի հանրապետության  Գնահատման և թեստավորման կենտրոնի աշխատակիցներից «Փաստինֆո»-ն պարզել է, որ 2023թ․ սեպտեմբերի 1-ի դրությամբ Արցախի դպրոցներում սովորում էր  կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող 582 երեխա, որոնց հետ, փաստորեն, այսօր համակարգված աշխատանք չի տարվում։

«Մարտիկի երգ»-ից մինչեւ Կոմիտասի «Կաքավիկ»․ վերադառնալով խանգարված ծիսակարգերին

«Հիշում եմ՝ Գոռը երեք տարեկան էր, որ լսելով «Թռչեի մտքով տուն․․․»-ը՝ վազելով եկավ կանգնեց հեռուստացույցի դիմաց ու մինչև երգի ավարտը տեղից չշարժվեց։ Այդ ժամանակվանից թե ինչքան է սիրում այդ երգը, չեք պատկերացնի։ Զինվորին նվիրված երգերի նկատմամբ առանձնահատուկ սեր ունի։  Նաև հետաքրքիր մի բան եմ նկատել․ ամեն անգամ եկեղեցու մոտով անցնելիս պտտվում, ուշադիր նայում է խաչին՝ մինչև տեսադաշտից անհետանալը․․․ Չեմ կարող բացատրել, թե ինչ է զգում, ինչ է կատարվում իր հետ այդ ժամանակ, բայց հույզերը նկատելի են․․․Դա առաջին անգամ 44-օրյայի օրերին են նկատել»,-նշում է Էլինան։

Արցախում ձևավորված ծիսակարգերից մի մասը Գոռի մոտ այստեղ՝ Երևանում էլ են պահպանվում․ օրինակ՝ բոլոր խաղալիքները պարտադիր ուղիղ գծի վրա է շարում։ Չխախտված եզակի ծիսակարգերից մեկն էլ ընթրիքից հետո պապիկի հետ զբոսանքի գնալն է, բայց արդեն՝ ոչ հարազատ փողոցներով  և շատ ու շատ անծանոթ դեմքերի հանդիպելով․․․

«Աուտիզմ ունեցող երեխաները որքան էլ տարբերվում են  մեկը մյուսից, ընդհանուր գծեր շատ ունեն՝ խաղալիքները սիրում են մի գծով դասավորել, կոշիկները միշտ նույն դիրքով ու նույն տեղում են դնում․․․Եթե սենյակը թափթփված է լինում, նրանք տագնապ են զգում, դրա համար էլ իրենց իրերը կոկիկ, մի գծով դասավորում են՝ այդպես փորձելով կառավարելի դարձնել իրենց աշխարհը․ դա ապահովություն է ներշնչում։ 

Տեղահանությունը նրանց համար շատ լուրջ տրամվա է։ Առհասարակ, երեխաները շատ խոցելի են պատերազմի, տեղահանության դեպքում, այս խմբի երեխաները՝ առավելևս։ Ցանկացած նոր բան՝ խաղալիք, զբաղմունք և այլն,  նրանց կյանքում աստիճանաբար պետք է ներմուծվի, բայց ստացվել է այնպես, որ կտրուկ փոխվել է ամեն ինչ։ Հիմա ոչ միայն չկան այն արտաքին ատրիբուտները, որոնց օգնությամբ կայունացրել էին իրենց աշխարհը, այլև հայտնվել են մի միջավայրում, որտեղ բոլորը տագնապի մեջ են»,-նկատում է լոգոպեդ, հատուկ մանկավարժ Սուսաննա Դավթյանը։

Ստեղծված իրավիճակում ծնողի հոգեբանական պատրաստվածությունը խիստ կարևորում է հոգեբան Կամիլա Խաչատրյանը։ Ըստ նրա՝ ինքնատիրապետումն առաջին կարևոր որակն է, որ պետք է ունենա նման առանձնահատկություն ունեցող երեխայի ծնողը։

Լուսանկարում՝  Կամիլա Խաչատրյանը

«Շատ դժվար է, իհարկե, բայց ծնողները արտակարգ իրավիճակում պետք է կարողանան մոբիլիզացվել, չկորցնեն ինքնատիրապետումը, երեխային չճնշեն, հետը կոպիտ չվարվեն, քանի որ նման երեխաների նյարդային համակարգը, զգայական և էմոցիոնալ ընկալումն այլ կերպ է կառուցված։ Նրանց համար շատ դժվար է արտահայտել սեփական զգացողությունները, հույզերը։ Որքան կայուն է ծնողի կապը երեխայի հետ ու որքան նրա սովորությունների, գործողությունների շարունակականությունն ապահովվի տեղափոխված վայրում, այնքան համեմատաբար հեշտ կլինի կայունության հասնելը, ապահովության զգացումը վերականգնելը»,-շեշտում է հոգեբանը։

Այդ ճանապարհին մասնագետը կարևոր է համարում նաև մինչ այդ՝ նախքան միջավայրի փոփոխությունը, երեխայի հետ աշխատած հոգեբանի, հատուկ մանկավարժի հետ կապը պահելը, քանի որ նրանք արդեն քաջածանոթ են նրա առանձնահատկություններին։  Ծնողների համար համապատասխան դասընթացների անցկացումը, երեխաների առանձնահատկությունների մասին հնարավորինս իրազեկելը, ճիշտ մոտեցման մատուցումը ևս, Խաչատրյանի համոզմամբ, կօգնի մեղմել խնդիրները։

Որպեսզի Գոռը դեռևս օտար միջավայրում կրկին ապահովության զգացում ձեռք բերի, հարազատները ջանք չեն խնայում։  Ցանկացած գործողության, քայլի մասին նախ խոսում են, բացատրում, բառերը կրկնել տալիս, հետո միայն անում։

«Եթե ջուր ենք տալիս, ասում ենք՝ սա ջուր է, ասա՝ ջուր, սա հաց է, ասա՝ հաց տուր․․․ Ինչ ասում ենք, կրկնում է։ Անգամ հատուկենտ բառակապակցություններ է ասում, հաշվում է․․․Վերջերս էլ «Կաքավիկ»-ն է շատ լսում, փորձում է երգել»,-ժպիտով ավելացնում է մայրը։

Գոռին ու իր կարգավիճակում հայտնված երեխաներին առաջին օգնություն ցուցաբերելու  պատրաստակամություն հայտնած կազմակերպություններ կան թե՛ Երևանում, թե՛ մարզերում, բայց նրանց օգնությունը ժամանակավոր լուծում է։

Դեկտեմբերի 1-ից «Մանկական զարգացման հիմնադրամ»-ի  մեկնարկած հերթական եռամսյա ծրագրին անվճար հիմունքներով մեծ թվով տեղահանված երեխաներ են մասնակցում։ Մեկ այլ կազմակերպության նմանատիպ մի ծրագրի էլ Գոռն է հաճախում։ Մասնագետները երեք ամիս կաշխատեն, իսկ հետո՞։ Ինչ-որ պահից անվճար ծառայությունը սպառվելու է․ դա գիտակցում են բոլորը, իսկ երեխաները շարունակաբար պետք է նոր հմտություններ ձեռք բերեն, ճանաչողությունն ընդլայնեն, իմաստավորված խոսել սովորեն և, իհարկե, իրենց հույզերն արտահայտել կարողանան․․․ Իսկ մասնավոր հիմունքներով մասնագետ գտնելը ֆինանսական մեծ ծախսեր է պահանջում, ինչը տեղահանված ընտանիքն այսօր իրեն թույլ տալ չի կարող՝ առավել եւս, երբ տվյալ պարագայում Գոռը չի ստանում նաեւ հաշմանդամության նպաստ։

Նման խնդիրներ լուծող հասանելի կառույցների մասին է, որ երազում է կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող ցանկացած երեխայի ծնող՝ այդ թվում Էլինան՝ Գոռի մայրը։

Հեղինակ՝ Լիլիթ Պողոսյան

Աղբյուր` Փաստինֆո