Փաստ ինֆո

Վատիկանի «L’Osservatore Romano» պարբերականի օգոստոսի 1-ի համարում հրապարակվել է Վատիկանում Մայր Աթոռ սուրբ Էջմիածնի պաշտոնական ներկայացուցիչ և Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակ Գերաշնորհն Տ. Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյանը հոդվածը՝ ի պատասխան ադրբեջանական կեղծ քարոզչության։

Հոդվածում, մասնավորապես, հիմնավորվել է Արցախի մշակութային ժառանգությունը որպես ալբանական ներկայացնող՝ նույն պարբերականի հուլիսի 24-ի համարում հրապարակված հոդվածի սնանկությունն ու զեղծարարությունը։

Այսպես՝ նա, մասնավորապես, նշել է, որ հեղինակ Ռոսելլա Ֆաբիանին նպատակ ուներ ընթերցողներին տեղեկացնել Արևելյան Կովկասի քրիստոնեական ծագման և նրա մշակութային ժառանգության մասին, որը հիմնականում անտեսվում է Արևմուտքում: Այն տողերի տակ կար նման ոգևորություն, սակայն անցյալը ներկայացնելիս ,նախևառաջ պահանջում է գիտելիք և հարգանք այն աղբյուրների և մեթոդների նկատմամբ, որոնք պահանջում են դրանց օգտագործումը, հակառակ դեպքում մենք տալիս ենք խեղաթյուրված պատմություն և ապակողմնորոշիչ տեսլական՝ նպաստելով թյուրիմացությունների աճին, հատկապես այնտեղ, որտեղ մենք դեռ չենք հասել ընդհանուր հայտարարի։

«Չխորանալով չափազանց մանրամասն պատմական վերլուծության մեջ՝ կուզենայի կենտրոնանալ միայն հոդվածի որոշ հատվածների վրա, - գրել է Խաժակ արքեպիսկոպոսն ու մեջբերել, որոշ տողեր հուլիսի 24ին տպագրված հոդվածագրի տողերից նշելով,որ դրանք զարմանալի են ,- Զարմանալի է, հոդվածում ներկայացվածը, որ օրինակ, հին կովկասյան Ալբանիայի աշխարհագրական սահմանները, որն իփրև «տարածվում էր լեռներից, հյուսիսից, դեպի Արաս գետը հարավում և Կասպից ծովից, արևելքում, մինչև Վրաստանի սահմանները ( ապա Իբերիա) արևմուտքում» մինչդեռ անհայտ է Հայաստանի գոյությունը, կովկասյան հնագույն թագավորություններից մեկի, որին, ըստ դասական և հայկական բոլոր աղբյուրների, սահմանակից էր Ալբանիան։ Մյուս կողմից, Ալբանիայի ընդարձակումը մինչև Արաս (դասական աղբյուրներում՝ Արաքս) հակադրվում է այդ նույն աղբյուրների վկայություններին։ Ավելի շուտ, նրանք խոսում են Կուր գետից հյուսիս տարածված Ալբանիայի մասին, որտեղ գտնվում էր երկրի քաղաքական և կրոնական կենտրոնը, Եկեղեցին ավանդաբար համարվում էր առաջին ալբանական եկեղեցին և որտեղ հայտնաբերվել են մինչ օրս հայտնի միայն յոթ ալբանական արձանագրությունները: Միայն 4-րդ դարի վերջում այն հողերը, որոնք տարածվում էին դեպի հարավ՝ դեպի Արասսե գետը, ներառվեցին սկզբնական Ալբանի տարածքում։

Քրիստոնեության ներթափանցումը Կովկաս և այդ տարածաշրջանում ձևավորված երեք ազգային եկեղեցիների՝ ալբանական, հայկական և վրացական հարաբերությունները բարդ թեմա են, ոչ ամբողջությամբ պարզաբանված։ Այն, որ կովկասյան քրիստոնեությունը գալիս է 1-ին դարից, ավանդույթ է, որը օրինականորեն ձեռք է բերվել և կիսում տարածաշրջանի բոլոր եկեղեցիները, ովքեր դրանում տեսնում են իրենց իսկ առաքելության արդարացումը: Հավասարապես կիսվում է քրիստոնեացման գործընթացի երկրորդ փուլի ճանաչումը, որը սկսվում է 4-րդ դարից, երբ կովկասյան թագավորությունների վերնախավերը կրոնափոխ դարձան՝ քարոզելով քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն: Այս համատեքստում եզակի է, որ խոսքը Սինայի ալբանական պալիմպսեստների կարևոր հայտնագործության մասին է՝ պնդելով, որ դրանք հաստատում են Կովկասյան Ալբանիայի առաջին եկեղեցիների գոյությունն արդեն 1-ին դարում։

Պալիմպսեստների արտասովոր ներդրումը Ալբանիայի պատմության և, ընդհանրապես, Կովկասի իմացության մեջ չի վերաբերում այդ երկրներում քրիստոնեության ժամանման թվագրմանը։ Փոխարենը, դրանք ցույց են տալիս, թե ինչպես էին հայկական աղբյուրները, մասնավորապես Կորյուն պատմիչը, երբ խոսում էին Կովկասում երեք այբուբենի գոյության մասին՝ հայերեն, ալբաներեն և վրացերեն, որոնք թարգմանում էին սուրբ գրություններ արդեն հինգերորդ դարի սկզբին։

Հայ և ալբանական եկեղեցիների համակեցությունը հեշտ չէր նույնիսկ նրանց գոյության առաջին դարերից։ Ալբանական եկեղեցին ենթարկվել է հայկական եկեղեցու ուժեղ ազդեցության, այնքան, որ միջնադարից այն խորապես հայացվել է. Փաստորեն, այս ձեռագրերի խմբագիրներից Յոստ Գիպերտը ընդգծում է Հովհաննեսի Ավետարանի ալբանական տարբերակի կախվածությունը, որը փոխանցվել է երկու պալիմպսեստներից մեկում հայկականից։ Չի կարելի անտեսել այս հարաբերությունների բարդությունը և փաստել, որ Ալբանիայի եկեղեցու «հայկականացումը» սկսվում է 19-րդ դարի սկզբից՝ վկայակոչելով 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագիրը և Ալբանիայի եկեղեցու վերացումը և դրա ենթակայությունը։ Հայոց 1836 թ., Նիկոլայ I ցարի կտակով։
Եթե այդպես լիներ, ապա ինչպե՞ս բացատրենք, որ 1724 թվականին այդ եկեղեցու հավատացյալների կողմից ցար Պետրոս I-ին ուղղված խնդրագիրը՝ մուսուլմանների դեմ ինքնիշխանի պաշտպանությունը հայցելու համար, գրված է հայերենով, և որ կրկին հայերեն. Ալբանական եկեղեցու այն ժամանակվա կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալեանցը (1702-1728), ազնվական տան շառավիղը, որը երկար ժամանակ եղել է կաթողիկոսության գլխին, սկզբում գրել է Ալբանացիների երկրի համառոտ պատմությունը. որոնցից նա թվարկեց իրեն նախորդած պատմաբաններին, այդ թվում «մեր հայ ազգի» պատմաբաններին»,- նշել է հոդվածագիրը։

Մեջբերումն ավարտելով՝, արքեպիսկոպոսը հակադարձող հարցեր է բարձրացնում, թե ինչու՞ հոդվածում հիշատակված Արցախի (այդ հողերը հայերն են անվանում) եկեղեցիները, որոնք ենթակա են Ալբանիայի կաթողիկոսի իրավասությանը, կրում են միայն հայերեն արձանագրություններ, որոնք թվագրվում են առնվազն 11-12-րդ դարերով, մինչդեռ ալբաներենի հետք չկա, չկան ալբաներեն արձանագրություններ։ Փաստորեն, հոդվածում հիշատակված արևելագետ Իոսիֆ Օրբելու կողմից ուսումնասիրված և Ալբանական եկեղեցուն պատկանող հազար արձանագրությունները բոլորն էլ հայերեն են և թվագրվում են 1800-ականների սկզբին այդ Եկեղեցու ենթադրյալ «հայկականացումից» շատ դարեր առաջ։ Այս թեմաներով զբաղվելը էթիկական հարց է առաջացնում, հատկապես, երբ պատմությունը ներխուժում է ներկա, և մենք պետք է զգույշ լինենք, որպեսզի չսրենք լարվածությունը, որն արդեն հազարավոր մահվան պատճառ է դարձել և ստիպել տասնյակ հազարավոր հայերի լքել իրենց հողը, որը բնակեցված է անհիշելի ժամանակներից», -ասված է հոդվածի վերջում։

Աղբյուր` Փաստինֆո