Փաստ ինֆո

Հայաստանում  ՀՅԴ վերահաստատման առաջին շրջանում հեռավոր Ավստրալիայից հայրենիք վերադարձած և  խարիսխ ձգած սփյուռքահայերից է Վարսենիկ Մկրտչյանը: 1993-ից ի վեր նա այստեղ հիմնական հացսե ունի՝ Նալբանդյան 110, այսինքն, առանց «Արի տուն»  կամ «Քայլ դեպի տուն»  ծրագրի նա էն գլխից եկած-վերադարձածներից է:

Ինչպես Ցեղասպանությունը վերապրածի ցանկացած ժառանգ, նրա ընտանիքն էլ ունի նույն՝ հայի ծանր և հալածական ճակատագրին արժանացածների հանգույն  ընդհանրական, բայց  և՝ յուրահատուկ եղելությունը: Այդ պատմությունը նրան հանգիստ չի տվել մանուկ հասակից՝ մշտապես սևազգեստ Մեծ մոր՝ Ալմաստ տատի  արցունքոտ աչքերը, տատիկից հարազատ մորը փոխանցված  տխուր պատմությունը այսօր էլ նա առանց հուզմունքի չի կարողանում պատմել:

Կհիշեմ՝ Մեծ մայրս միշտ սև էր հագնում: Ալմաստ էր անունը, աղջկական ազգանունը՝ Ատուրյան, իսկ ամուսնականը՝ Մակարյան: Նրա աչքը միշտ արցունքոտ էր: Մայրս իր կողքն էր նստում և  նրանք երկուսը մեկ եղած՝ լալիս էին: 1950-ական թվականներն էին, այդ շրջանում   մեր ընտանիքը դեռ Լիբանանում էր ապրում: Օրեր անց, երբ մի քիչ մեծացել էի,  հարցրեցի մորս, թե ինչու են  ինքն ու Մեծ մայրիկս այդքան հաճախ լալիս: Նա նայեց ինձ և ոչինչ չասաց: Մի օր ես լսեցի, թե ինչպես մեծ մայրս մայրիկիս, ով շատ կտրիճ կին էր,  ասում էր՝ էհ, Նուրիցա, ես կմեռնեմ, կգնամ ցավը մեջս, որ զավակս հոն ձգել և գնացել եմ: Այս բառերի իմաստն այնժամ չհասկացա,  ավելի ուշ պիտի  ընկալեի: Ասում էր՝ Նուրիցա, դու պիտի անպայման Բումբուշ գնաս և գտնես քույրերիդ: Այս բառի նշանակությունը չէի հասկանում, թեպետ այն մանկությունից է դաջվել հիշողությանս մեջ: Հետո միայն իմացա, որ Սիրիայի  գյուղաքաղաքներից մեկն է, վայր, ուր երկու տարեկան դստերը և 6 ամյա տեգրոջ աղջկան կոտորածի ժամանակ կորցրել  է:

Մեծ մայրս և հորեղբորս  կինը նրանց մեջ էին, ովքեր  1910-ին Ադանայի կոտորածի օրերին ճամփա են ելնում դեպի Հալեպի կողմը:  Դժվարին  ճանապարհը  երկու կանայք  կքայլեին կողք-կողքի՝ իրենց հետ ՝ երկու փոքրիկները՝ երկու տարեկան մորաքույրս  և վեցամյա հորեղբորս աղջիկը: Երկու կանայք դժվար ճանապարհից հետո փոշոտ, արյունոտ ոտքերով մի ծառի տակ հոգնությունից ու ցավից նվաղած- ընկնում մնում են: Մեծ մայրս ուշքի է գալիս այն պահին, երբ , չերքեզ մի կին քնած երեխաներին փախցնում-տանում է: Նա հետևից գոռում է, արյունոտ ոտքերը հազիվ շարժելով վազում, բայց չերքեզը արագորեն  սուրում-անհետանում է՝  տանելով իր հետ վտիտ ու հոգնած փոքրիկներին: Երեխաներին  կորցրած կանայք որքան էլ չցանկանային ճամփա ընկնել, մտածելով, թե կկարողանան գտնել զավակներին, ստիպված են լինում առանց նրանց շարունակել ճանապարհը: Աքսորը շարունակվում է…

  Բումբուշ, Բումբուշ…

Մեծ հայրս՝ Մարգարը ֆրանսիական զինվորական պաշտոնյա էր: Բումբուշից հեռու մի գյուղաքաղաքում էր ծառայում: Աղջկան կորցնելուց 15 տարի անց, երբ այդ շրջանի զինվորականը պիտի գնար Բումբուշ, տատիկիս պատմելով, մեծ հայրս իր գործընկեր այդ զինվորականին ասում է՝ Բումբուշում  մենք մեր երկու աղջիկներին ենք կորցրել: Եթե այնպես լինի, որ գտնես,  լուր տուր ես կգամ, նրանց անուններն են Մարիամ և Եսթեր…

Այս մարդը գնում է այնտեղ, իր գործն անում, ապա՝   մասնակցում չերքեզների հարսանիքին: Երբ հարսանիքի ժամանակ աղջիկ-տղա պարի են ելնում, պապիս ծանոթ  զինվորականը լսում է, թե ինչպես  հետևում կանգնածներից մեկը  նայելով պարողներին, ասում է՝ գյավուրները պարի ելան: Այս զինվորականը աղջիկներին  սկսում է ուշադիր նայել և նրանց շատ նմանեցնում է մայրիկիս: Անմիջապես հեռախոսով զանգում է , թե՝ Մարգար, կարծեմ ես քո աղջիկներին գտել եմ:

Մեծ մամաս և իր տեգրոջ կինը, մյուս աղջկա մայրը նույն օրը ճամփա են ընկնում դեպի Բումբուշ գյուղաքաղաք:

Բնականաբար, 2 տարեկանում մորը կորցրած Մարիամ  մորաքույրս իր հայ լինելը չէր էլ իմանում, մինչդեռ Եսթերը  6-7 տարեկան լինելով հիշողության մեջ պահել էր հայությունը: Զինվորականը միջնորդում է, որ ընտանիքները տեսնեն կորած աղջիկներին: Գնում են մերոնք  չերքեզների տուն, տեսնում  աղջիկներին: Մորաքույրս արդեն 17 տարեկան  էր: Բայց նա նայում է Մեծ մորս աչքերին և ասում՝ ես չերքեզ եմ, հայ չեմ:

 Մեծ հայրս նույնիսկ շատ ոսկի է խոստանում չերքեզ կնոջը, որ իր աղջկան հետ տան, բայց մորաքույրս չի գալիս, քանի որ չերքեզ կնոջն է համարում իր ծնողը: Միայն օրեր անց մեծ հորեղբոր աղջիկը պատմում է քրոջն այն, ինչ հիշում է մանկությունից, սովորեցնելով նրան,  թե Ֆարիդա,  մենք՝ ես ու դու հայ ենք,  մեզ այս կինն իր տունն է բերել, ես էլ չգիտեմ, թե  ովքեր են ծնողներս, բայց որ երկուսս էլ հայ ենք,  հաստատ գիտեմ: Նա իր իսկական անունն էլ  գիտեր՝ Եսթեր է,  բայց քրոջս անունը չգիտեր, չէր հիշում:

 Մորս որոնումները

1921-ին ծնվում է մայրս, քիչ անց՝ Բեյրութում մեծ հայրս մահանում է՝ մեծ մորս թողնելով իր վշտի հետ: Կորցրած աղջկան գտնելու պարտականությունը  տատիկը փոխանցում է իմ մորը՝ որպես  սրբազան պարտք: 1958-ին մայրս ՀՕՄ-ի արծվիկների միության պատասխանատուն լինելով աշխարհի օլիմպիական խաղերին մասնակցելու համար գնում է Հալեպ: Աշխարհի բոլոր կողմերից՝ արաբական երկրներից գալիս էին Հալեպ, ուր մեծ շքերթ պիտի լիներ: Այդ միջոցին՝ հայրս, մայրս և քեռիս քայլում են Հալեպի շուկայում, մայրս լսում է, թե ինչպես մի վարորդ Բումբուշ, Բումբուշ է կանչում: Մայրիկս հանկարծ  հորս ասում է ՝Ահարոն, ես հիմա Բումբուշ պիտի երթամ, նա թե՝ կնիկ, դուն խենթ ես?: Իհարկե, հայրս գիտեր նրա քրոջ պատմությունը, բայց դժվարանում էր,  կնոջը թույլ տալ  այդ  իսլամականների գյուղաքաղաքում որոնում սկսել: Ոչ, ասում է՝ մայրս, ինչ ուզում ես՝ ասա, պիտի գնամ: Մայրս, որ շատ կամային ու համարձակ էր,  կանչում է վարորդին և  մայրս, քեռիս ու  հորեղբորս տղան,  որը Հալեպում էր ապրում, նստում են մեքենա ու շարունակում են ճանապարհը դեպի Բումբուշ: Վարորդը հարցնում է, թե՝ ինչու եք Բումբուշ գնում, ինչ եք կորցրել այնտեղ, ուր ոչ մի  հայ չկա : Մայրիկս նրան  պատմում է իր ուղևորության պատճառը և քրոջ պատմությունը:

Վարորդը ճանապարհին իր բարեկամներին  է տեսնում, որոնց հարցին, թե ուր է գնում ասում է, թե  հորեղբորս աղջկա և տղայի հետ ման եմ գալիս նրանց զավակին: Վարորդի բարեկամը թե՝ երբ հասնեք Բումբուշ,  գնա Մարուանենց տունը հարցրեք…

Մայրիկիս Եսթեր  հորեղբոր աղջիկը արդեն Բումբուշում ամուսնացել էր չերքեզի հետ և 2 տղա,  մեկ աղջիկ է ուներ. նա  իր զավակներին սովորեցնում էր, թե  ինքը հայ է և  եթե նրանք  հայ կին տեսնեն,  մորաքույր պիտի ասեն: Իսկ Մարուանենց տունը, պարզվեց, հենց մամայիս մորաքրոջ տունն էր, Մարուանն էլ նրա որդիներից մեկն էր : Մարուանին ասում են, թե  մամայիդ ընտանիքից հյուր ունեք,  տղան էլ մորն է կանչում, ասելով, թե՝ ընտանիքիցդ հյուրեր են եկել, արի:  Նրա մայրը,  թե՝ ես ինչ ընտանիք ունեմ, որ մարդ գա: Վերջինս մորաքրոջս է ուղարկում, թե՝  Ֆերիդե, գնա նայիր, ով է?: Քիչ անց՝ 4-5 կին միասին քայլելով գալիս են դեպի մայրս: Մայրս այս կանանց տեսնելով՝ վազում է և փաթաթվում իր հորեղբոր աղջկան: Լաց լինելով տուն են մտնում: Եսթեր- Ֆերիդան /երկու աղջիկներին չերքեզ կինը նույն անունն է տվեվ/  մորս հարցնում է՝ով ես դու?,  քույրս ես, հորեղբորս աղջիկն? ես: Մամաս, թե՝ ես Մարգար հորեղբորդ աղջիկն եմ: Քեզնից հետո եմ ծնվել, դրա համար էլ  չես հիշում: Մամաս նրան ասում է՝ կուզեմ ինձ տանես հարազատ քրոջս՝ Մարիամի  մոտ: Մամայիս հորեղբոր աղջիկը, քեռիս և հորեղբորս տղան մեքենա են նստում, որ  կգնան:  Եսթերը լալով սկսում է  հարցնել իր հարազատներից՝ մայր, հայր, քույր, եղբայր… Մամաս հայտնում է, թե՝  երեք եղբայրներդ, քույրդ  ողջ են, բայց ծնողներդ մահացել են: Երբ հասնում ենք մորաքրոջս տուն,  Եսթերն է ասում Ֆերիդե, դուռը բաց, քույրդ է եկել: Գալիս է, բացում է, վեր կանչում:  Խեղճ  մամաս մի վայրկյան կանգ է առնում, նրա հետ էլ՝ ընդառաջ եկած՝ Մարիամի աղջիկը … իսկ Ադելը, մորաքրոջս տղան, ասես  եղբորս հետ մեկ խնձոր լիներ կիսած: Նստում են, սկսում խոսել : Մայրս պատմում է ողջ եղելությունը, տատիկիս տառապանքի մասին, ասում է, որ մայրդ ողջ է, քսան ականներին եկել են քեզ փնտրելու, և այլն, բայց մորաքույրս չի համոզվում: Մարիամը թե՝ չէ, իմ ծնողքը չերքեզ են:

 Մայրս չի նահանջում, ասում է՝ քույրս, եկել եմ քեզ տանեմ՝ մայրիկիդ, ընտանիքիդ անդամներին  տեսնես,  իսկ  հայությունից անտեղյակ մորաքույրս, թե՝ չէ ու չէ…ԲԱնը հասնում է նրան, որ մայրս ասում է՝ քրոջս աջ թևի տակ մեծ խալ կա, բաց արա և եթե այդ խալը չլինի, ուրեմն, դու  քույրս չես…Թևը բացում է, խալը ցույց տալիս, բայց դարձյալ չի հավատում… Այդ միջոցին  մորաքրոջս աղջիկը իջնում է՝ ծաղիկ հավաքում և բերում մորս նվիրում, ասելով, սա  իմ կողմից մեծ մամայիս տար:

Մայրս մտածում է, թե ինչու է Մարիամը ժխտում անժխտելին և հասկանում, որ քույրն ուղղակի նեղացած էր, չէր կարողանում ներել, որ իրեն թողել-հեռացել են… Նա այլևս չիմանալով ինչ ասի կամ անի՝ հուսահատ դուրս է գալիս: Երբ գնում է, որ  մեքենա նստի, մորաքույրս ասում է՝ «Նուրիցա, այս անգամ էլ տասնյոթ տարեկան ատենիս պես չլինի, որ եկաք ու գնացիք: Երթալով նորեն՝ ինձ մի մոռնաք»:  Այսինքն, նա արդեն ընդունել էր, որ մայրս իր  քույրն է ու պարզապես  հրաժեշտ են տալիս մեկմեկու…

Արյունով՝ հայ, կրոնով՝ իսլամ

Այս երկվությունը ցեղասպանությունը վերապրած բազմաթիվ հայերի է հատուկ: Նրանց մի մասը հայտնի են, մյուս մասը թաքուն: Եվ մինչ ի մահ այդ թաքունը պահում ու տանում են այն աշխարհ…

Մամաս վերադարձավ Բումբուշից, մեծ մամայիս տվեց թոռնիկի ուղարկած  ծաղիկները, ասելով՝  աղջիկդ գտա, թոռնիկիդ էլ գտա, այս ծաղիկն էլ նա է նվիրել քեզ… Այդ օրից մեծ մամաս ուրիշ կյանքի մեջ մտավ: Մայրիկս վերադարձին արդեն որոշել էր, որ 10 ճր անց  նորից պիտի գնա քրոջ մոտ: Երբ հայտնեց, մեծ մամաս հանեց իր խաչը և ասաց՝ սա տար քրոջդ վիզն անցուր: Մայրս այն նույն վարորդի հետ նորից Բումբուշ գնաց և հասնելով քրոջ տուն,  ներքևից կանչեց՝ Մարիամ, Մարիամ, ես եկա՝ դուռը բաց: Վերևից, պատուհանից մորաքույրս ասաց՝ հիմա իմացա, որ իսկապես քույրս ես, բարի եկար: Ներս առավ մամայիս և մեկ ամիս մայրս այնտեղ մնաց: Երբ  նա եկավ Բեյրութ, ապրիլ ամիսն էր, իսկ Մարիամ մորաքույրս և Եսթերը  այդ նույն տարվա օգոստոսյան մի օր՝  կեսգիշերին մեր տան դուռը զարկեցին:  Հայրս ելավ դուռը բացեց,  պարզվեց,  երկու հորեղբոր աղջիկ՝ խելք-խելքի տված՝ որոշել են գալ իրենց ընտանիքներին ծանոթանալ:

Մարիամ և Եսթեր՝ երկուսն էլ սևերի մեջ, գլխաշորը գլխներին կանգնած էին… բոլորս արթնացանք, իսկ առավոտյան մայրս  ելավ քրոջ և հորեղբոր աղջկա հետ քաղաք իջավ, ապա՝ նրանց մեծ մամայիս, քեռուս  քով տարավ իրենց: Եսթերը շուտ գնաց, իսկ Մարիամ մորաքույրս 1 տարի մեզ մոտ մնաց: Այդ օրերին, մամաս զգաց, որ մորաքույրս հիվանդ է, բժշկի տարանք, վերջինս լավ լուր չտվեց:  Գրեցին, թե՝ գտնված հայ է և հիվանդանոց տարան, պարզվեց, նա  թոքախտով հիվանդ է: Մարիամին բուժեցին բժիշկները, բայց երբ նա Բումբուշ գնաց, ցավը դռանը չոքեց՝  իր աղջիկը մահացավ նույն հիվանդությունից:  Ինչ իմանայինք, որ նա էլ տառապում էր նույն հիվանդությամբ:

Մորաքույրս գրեթե ամեն տարի գալիս էր մեզ մոտ՝ ամառային ամիսները մեզ հետ էր անցկացնում: Համովիկ կին էր և հրաշալի ասեղնագործում էր: Իր ձեռագործներն այսօր էլ որպես անգին հիշատակներ պահում եմ: Հիշում եմ՝ երբ   գալիս էր  Բեյրութ, քեռուս տուն էր գնում, ասում էր՝ սա է իմ հայրական տունը: Երբ գնում էինք իրեն դիմավորելու, նա սև հագած էր լինում և գլխաշորով, իսկ երբ մեզ տեսնում էր, գլխի ծածկոցը, վրայի սև հագուստը հանում էր, և մեզ նման բաց հագուստով էր մնում : Երբ նորից իր տունը պիտի գնար, իսլամական շալն էր կապում ու գնում :  Երբ մայրս ասում էր՝ Մարիամ, էլ մի կապիր,  նա թե՝ քույրս չեմ կարող, ամուսին, զավակներ ունիմ, հայ եմ հոգով-արյունով, բայց կրոնով իսլամ եմ: Նա ուրիշ ճար չուներ, զավակները թողնել չէր կարող: Մեր տան մեջ անկյուն ուներ, նստում, իր աղոթքն էր անում, մենք            իրեն չէինք կարող ասել, մի արա, 2 տարեկանից վարժվել էր:  Մենք մերը, ինքն՝ իրենը կաներ: «Դուք ալ աստծո կաղոթեք,  ես էլ , դուք կանգնած կաղոթեք,  ես ՝ նստած: Աստված այս ճակատագիրն է տվել ինձ…

1969 թվականին մենք Ավստրալիա գնացինք, իսկ 1973-ին  քեռիս   ընտանյոք հանդերձ՝Ավստրալիա եկավ :  Խեղճ մամաս շատ աշխատեց, որ Մարիամ մորաքույրը ևս գա, բայց քանի որ մեր անուն -ազգանուններն այլ էին, կառավարությունը չընդունեց: 1980 թվականին ես  և մայրիկս գնացինք Հալեպ, մայրս տեսավ քրոջը… 88-ին մամաս մահացավ :

Հեղինակ ՝ Անահիտ Եսայան

Աղբյուր` Փաստինֆո