Փաստ ինֆո

Անցնող տարվա ընթացքում բավական մեծ տարածում գտավ ատելության խոսքը։ Ատելության խոսքի դեմ պայքարը և պատվի, արժանապատվության վերականգնումը հաճախ իր շարունակությունն ունեցավ դատարանում։ Այս թեմայի վերաբերյալ «Փաստինֆո»-ն զրուցել է «Կոնցեռն-դիալոգ» փաստաբանական գրասենյակի գործընկեր, փաստաբան Նարինե Բեգլարյանի հետ։

- Կա՞ վիճակագրություն՝ պատվի և արժանապատվության վերականգնման համար ներկայացված հայցերը որքան են եղել 2019 թվականին։ Այդ թիվը զիջե՞լ, թե՞ գերազանցում է նախորդ տարիներին։

- Այս պահի դրությամբ թվերի մասին խոսել չեմ կարող, որովհետև կոնկրետ թվերի ուսումնասիրություն չեմ արել։ Չեմ կարծում՝ ինչ-որ մեկը դրա վիճակագրությունն առանձին վարում է։ Կարող ենք հետագայում դատական դեպարտամենտ հարցման միջոցով փորձել պարզել՝ արդյոք թվերը հայտնի՞ են, թե՞ ոչ։ Գործընկերների հետ քննարկումների ընթացքում զգում ենք, որ վերջին շրջանում հատկապես զրպարտության և վիրավորանքին առնչվող գործերի քանակի աճ կա թե՛ դատարաններում, թե՛ փաստաբանների վարույթում։

- Ինչո՞վ է դա պայմանավորված։

- Իրականում Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածով, որը կարգավորում է վիրավորանք և զրպարտություն հասկացությունները և դրան առնչվող պատասխանատվության միջոցները, հայցերն այդքան շատ չեն եղել։ Այն ի սկզբանե չի եղել քաղաքացիական օրենսգրքում. եթե չեմ սխալվում վերջին 5-6 տարի է, ինչ առավել ակտիվ քննարկվող հոդված է այն դարձել։ Հաճախ մարդիկ, երբ վիրավորվում կամ զրպարտանք էին զգում իրենց հասցեին, գալիս և ասում էին՝ կարո՞ղ եմ գնալ քրեականով հաղորդում տալ նրանց դեմ, և շատ էին սրտնեղում, որ չեն կարող։ Ստիպված մարդկանց բացատրում էի, որ դա ապաքրեականացված է։ Այստեղ հավասարակշռության խնդիր կա՝ մարդու իրավունքների։ Այս տեսանկյունից քրեական պատիժը համարժեք չէ արարքին և դրա համար այն պետք է ապաքրեականացված լինի։ Նկատվում է իրավագիտակցության բարձրացում, որ այս իրավակարգավորումը կա, պաշտպանության միջոցը դա քաղաքացիական հայց ներկայացնելն է։ Այս մասով հասարակությունն ավելի ինֆորմացված է դարձել։ Երկրորդն, իհարկե, չենք կարող չխոսել այն մասին, որ վերջին երկու տարիների ընթացքում անհանդուրժողականության բարձր մակարդակ ունենք։ Անհանդուրժողականություն ասելով նկատի ունեմ այն, երբ չենք արտահայտվում չափավորության սահմաններում և պատրաստ չենք ընկալել դիմացինի տեսակն այնպես, ինչպես կա և նրան բնութագրելիս անցնում ենք թույլատրելիության սահմանները։ Այսինքն՝ մենք ոչ թե քննարկում ենք՝ չափավորությունը պահպանելով, այլ սկսում ենք վատաբանել։ Մենք խնդիր ունենք ավելի շատ հանդուրժողականության, միգուցե ընդհանուր կրթվածության և դաստիարակության , որովհետև կարելի է ասել, քննադատել առանց դիմացինին վիրավորական բառեր ասելու կամ առանց դիմացինին վերագրելու արարքներ, որոնց հիմքերը չունես։ Այդ հանդուրժողականությունը ոչ միայն այն մարդը պետք է դրսևորի, ով արտահայտում է իր կարծիքը, այլ շատ հաճախ այն անձը, ում վերաբերյալ կարծիք են հայտնում։ Արդյո՞ք այդ թիրախավորումը կոնկրետ դիտավորություն է իր անձի նկատմամբ, թե իր վերաբերյալ քննարկումներն այդ ձևաչափում են ծավալվում, որովհետև ժամանակի տվյալ հատվածում նա ընտրել է լինել հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձ։ Դա նրա ընտրությունն է, ինչը նշանակում է՝ նա պետք է գիտակցի իր դիրքով պայմանավորված հավելյալ քննադատությունների օբյեկտ լինելը։ Չեմ կարծում, որ անձնավորված է։

- Հաճախ անձնավորված է։

- Այո, երբեմն, անձնավորված է, բայց երբեմն՝ ոչ։ Նախ` չպետք է լինի անձնավորված։ Մենք ոչ թե պետք է քննարկենք հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձին, այլ պետք է քննարկենք հանրային պաշտոնատար անձին։ Ընդգծենք պաշտոնատարը և նրա պաշտոնատար գործունեությամբ պայմանավորված, իր գործառույթներն իրականացնելու ընթացքում լավ էր, վատ էր, ինչ եղավ հետո, ինչը սխալ արեց։ Այս համատեքստում որոշակի հիմքեր ունենալով, ավելի շատ քննադատական կոնտեքստում, երբ ինչ-որ դժգոհություն ենք հայտնում և այլն՝ չանցնելով անձնական վիրավորանքների դաշտը։ Այդուհանդերձ իրականում սահմանը բարակ է։

- Ինչպե՞ս տարբերակել սա իրոք զրպարտանք, վիրավորա՞նք է, թե՞ ոչ։

- Գնահատողական դատողություն ասվածն իրականում վերաբերելի է թե՛ վիրավորանքին, թե՛ զրպարտությանը։ Ի՞նչ ենք հասկանում վիրավորանք ասելիս։ Երբ ինչ-որ մեկին բնութագրում ենք բառերով, որոնք նսեմացնում են նրա պատիվը, արժանապատվությունը։ Երբ մարդուն վերագրում ենք, որ նա ինչ-որ արարք է կատարել, որոշակի փաստացի տվյալների վերաբերյալ ենք խոսում։ Օրինակ ասում ենք՝ մարդը գողություն է արել, գնացել է այսինչ տեղը կաշառք է վերականգնել, դա զրպարտություն է։ Իրականում մենք պետք է հիմքում ունենանք որոշակի փաստական տվյալներ, այսինքն` ինչ-որ հանգամանքներ մեզ պետք է բերեն այն եզրահանգմանը, որին սովորական բանականությամբ մարդը կգար, եթե այդ նույն հանգամանքները տեսներ, որ այդ մարդն այդպիսին է։ Լրատվամիջոցների դեպքում խնդիրը հետևյալն է. Լրատվամիջոցների համար սահմանված են այն հիմքերը, երբ լրատվամիջոցն ազատվում է պատասխանատվությունից։ Այսինքն՝ երբ չափավոր է, հղում կա հեղինակին և այլն։ Իհարկե, աղբյուրը որոշակիորեն պետք է պահպանել և այս դեպքում չունենք ինչ-որ բանաձև, թե ինչպես պետք է վարվի դատավորը։ Երբ լրատվամիջոցը կատարել է օրենքի այդ բոլոր պահանջները և դատարանում գրագետ պաշտպանվում է, բնականաբար արդյունքը պետք է լինի այնպիսին, որ լրատվամիջոցը պետք է պատասխանատվությունից ազատվի։ Ընդ որում, երբ ասում ենք պատասխանատվությունից ազատվել, նշանակում է զրպարտություն ամեն դեպքում եղել է, սուբյեկտը, որը կատարել է զրպարտություն որոշակիորեն լրատվական միջոցներով, բայց օրինակ սկզբնաղբյուրը լրատվամիջոցը չէ, այլ ուրիշ մարդ է և լրատվամիջոցը պարզապես ցիտել է։

Ինչու՞ են լրատվամիջոցներին շատ տանում դատարան։ Լինում է՝ լրագրողը ինչ-որ մեկի հետ զրուցելուց առաջ, օրինակ` այն մարդուն, ում մասին իր զրուցակիցը պետք է խոսի, սկսում է վատ բառեր ասել, բնութագրել նրան՝ հղում չանելով իր զրուցակցին։ Ստացվում է՝ լրագրողն ասում է կարծիք, որը կա՛մ հիմնավորված է, կա՛մ հիմնավորված չէ։ Այստեղ արդեն պատասխանատվությունից ազատվելու հիմքը կորում է, որովհետև հեղինակին ցույց չես տալիս։

Լրատվամիջոցին ներգրավվելու պատճառներից մեկն էլ պատասխանատվության միջոցի գործնական կիրարկման ապահովման խնդիրն է, որը մինչ այսօր իրականում լուծում չունի։ Երբ հայցվորը հաղթում է ու ապացուցում, որ ինքը ճիշտ էր, որպես ոչ նյութական պատասխանատվության միջոց՝ հերքման հրապարակումն է։ Ակնկալվում է՝ հերքումն իրականացվի նույն լրատվամիջոցով։ Եթե պատասխանողին, այսինքն` լրագրողին պարտավորեցնում են հերքել, բայց ինֆորմացիան լրատվականով է եղել, ապա այս դեպքում ինչպե՞ս հերքել։ Այստեղ է խնդիրը։ Դրա պատասխանը չունեմ։ Դատարանը չի կարող պարտավորեցնել գործով պատասխանող չհանդիսացող անձին, տվյալ դեպքում լրատվամիջոցին, կատարել որոշակի գործողություն։ Դատարանը կարող է պարտավորեցնել այն անձին, որը նշված է պատասխանող։ Հիմա, երբ դատարանը հօգուտ հայցվորի բավարարում է, որ պետք է լինի հերքում, ապա պատասխանողը պարտավոր է հերքում հրապարակել։ Երբ լրատվամիջոցին ասում ես՝ հրապարակի, ասում է՝ կներեք, բայց պարտավոր չեմ։ Այդ կներեք, ես պարտավոր չեմ-ը փորձում են հաղթահարել՝ լրատվամիջոցին որպես պատասխանող կողմ ներգրավելով։ Հիմա մի լրատվամիջոց եմ ներկայացնում, ընդ որում երրորդ անձ չի, այլ պատասխանող է։ Երբ հայցվորին հարցրեցի՝ ինչու են լրատվամիջոցին ներգրավել որպես պատասխանող, ինչն է խախտել, իմաստային առումով պատասխանը սա էր՝ լրատվամիջոցը ոչինչ չի խախտել։

- Հատկապես վերջին շրջանում լրատվամիջոցների դեմ հայցերը շատացել են։ Հնարավոր չէ՞ նախքան դատարան դիմելն այդ հարցը որևէ այլ կերպ լուծել։

- Անձը, ում վիրավորել են կամ զրպարտել են, ինչ-որ պատճառներով որոշում է հերքում չպահանջել և միանգամից դատարան գնալ։ Միգուցե որովհետև, եթե հերքում ես պահանջում, լրատվամիջոցից նյութական վնաս չես կարող ուզել։ Միգուցե, որովհետև երբ դատարան են գնում, PR է լինում։ Շատ հաճախ լրատվամիջոցներում այնպիսի բաներ են հրապարակում, որ դրա վերաբերյալ դատարան գնալը նշանակում է ավելի շատ տարածում տալ այդ նյութին, քան ինքն ի սկզբանե ուներ։ Այնպես որ այստեղ ազատ ընտրության պատճառները տարբեր կարող են լինել։

- Այսինքն՝ ամեն դեպքում կարող են պարզապես հերքում պահանջել ու դատարան չհասնե՞լ։

- Հաճախ մարդիկ չգիտեն, որ պարզապես կարող են դիմել լրատվամիջոցին և «Զանգվածային լրատվության մասին» սահմանված օրենքով պահանջել, որպեսզի լրատվամիջոցը հերքում հրապարակի։ Մենք լրատվամիջոցում հերքում հրապարակելու դրական փորձ ունենք։ Այստեղ աշխատանքի հարց է, եթե նույն իրավաբաններն ընկալեն, որ դա էլ է իրենց աշխատանքի մի մասը և դա հարցն իրականում ավելի հեշտ է լուծում, քան դատարան գնալ։

- Տիկին Բեգլարյան զրպարտանքից և վիրավորանքից անցում կատարենք բռնության կոչերին։ Կառավարությունը նախաձեռնությամբ է հանդես եկել, առաջարկում է՝ քրեականացնել բռնության կոչը։ Ինչպե՞ս տարբերակել բռնության կոչերը, օրինակ՝ թաթիկներ կտրել, ասֆալտին փռել արտահայտություններն իրենց մեջ բռնություն պարունակու՞մ են։

- Ատելության խոսքը, այսպես ասենք։ Երբ նախագիծն աչքի էի անցկացնում, առաջին հարցը, որ ինձ մոտ առաջացավ, դա տեքստի որոշակիությունն էր։ Հատկապես, որ խոսում ենք մի հոդվածի մասին, որը քրեական օրենսգրքով է լինելու և արարք է քրեականացնելու։ Այստեղ առավել քան ուրիշ իրավակարգավորումների դեպքում, օրենսդիրը պետք է զգույշ լինի ձևակերպումների հետ։ Եթե մի բան որակում ես հանցագործություն, պետք է այնպես գրել, որ հասկանալի և հստակ լինի, որ այդ արարքը քրեական արարք է։ Այս դեպքում, երբ կարդում էի հոդվածը, կարդում էի հիմնավորումները և չեմ զգում՝ որ արարքն է լինելու դա, ինչպես հասկանամ, թե որ արարքի դեպքում, չափանիշը որն է, ինչպես տարբերակել այդ խոսքն ատելության խոսք է, թե ոչ։ Քրեական և քաղաքացիական գործերում ապացուցման տարբեր շեմեր կան։

- Ի՞նչ սկզբունքով է լինելու։

- Ես չզգացի։ Հիմնավորումը, անհրաժեշտությունը համոզիչ չէր և մասնագիտական առումով որոշակիության պակաս զգացի, որովհետև հասկացա, որ այստեղ սուբյեկտիվիզմի տոկոսը շատ մեծ է լինելու, իսկ այնտեղ, որտեղ սուբյեկտիվիզմի տոկոսը մեծ է հատկապես քրեականի, շատ զգուշավոր եմ և դրական վերաբերմունք չեմ կարողանում ձևավորել։ Իրականում ես չեմ կարծում, որ օրենսդրական կարգավորումներով պետք է հաղթահարվի այն, ինչը պետք է հաղթահարվի մշակութային և դաստիարակության մակարդակով։

- Նշեցիք ավելի շատ սուբյեկտիվություն կարող է լինել։ Խոսքի ազատությանը սա արդյոք չի՞ վտանգում, եթե կոնկրետ չի նշվում, թե որն է ատելության խոսք, որը՝ ոչ։ Ի վերջո ո՞վ է որոշելու, կլինեն փորձագետներ համապատասխան, թե՞ քննիչներ։

- Մենք չենք խոսում մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի մասին, քիմիայի մասին, որտեղ կան հստակ բանաձևեր, որից ելնելով մարդը հստակ կարծիք է տալիս։ Մենք խոսում ենք լրիվ ուրիշ տիրույթի մասին։ Մենք խոսում ենք մաքուր իրավաբանության մասին և այստեղ ուրիշ մասնագետ չի կարողանալու գա, ասի դա ատելության խոսք էր, թե ով։ Այստեղ սուբյեկտիվ գնահատման հարց է լինելու, իսկ առանց չափանիշի այս գնահատումը։ Որքանով է դա անհրաժեշտ այսօր մեր հասարակությանը, երբ հաստատ քրեականացնելով այն խնդիրները, որոնք հասարակությունում կան չեն հաղթահարվելու։ Եթե այսօր արգելենք ինչ-որ տեղ ծխելը, մենք դա չենք հաղթահարելու, որովհետև այդտեղից չի սկսվում երևույթի հաղթահարումը։ Օրենք գրելով չի հաղթահարվում։ Խոսքի ազատության մասով էլ, ինչի հիմքում լինելու է սուբյեկտիվ գնահատում, իմ պատկերացմամբ, օբյեկտիվ հիմքերը կամ որոշակիությունը, սահմաններն օրենսդրի կողմից հստակ գծված չեն, խնդիր կա։ Խնդիր լինելու է, որովհետև երբ մարդը խոսելիս չի կարողանալու իր խոսքը չափավորել օբյեկտիվ սահմաններով, նրա ազատությունը կարծում եմ՝ վտանգված է լինելու։ Այն, ինչ պետք է զսպի ինձ խոսելիս, դա պետք է լինի շատ օբյեկտիվ հիմքեր։ Օբյեկտիվ հիմք օրինակ` դիմացինին չվիրավորել, բայց այսպես թե այնպես քաղաքացիական օրենսգրքում կա, որ ես չպետք է վիրավորեմ։ Մեր հասարակությունում շատ ավելի խնդիրներ կան, որոնք ավելի հրատապ լուծման կարիք ունեն, քան ատելության խոսքը։ Տարրական օրինակներ. երբ մարդկանց հետապնդում են։ Դեպքեր գիտեմ, երբ զանգում ու հարցնում են՝ ինչպես ապրեմ այս երկրում, որբ գնում եմ ոստիկանություն ասում եմ՝ ինձ հետապնդում են, ոստիկանությունն ասում է, որ ոչինչ չի կարող անել մինչև չծեծի կամ չսպանի։ Այստեղ խնդիր կա մարդկանց խնդրի ու առողջության հարց լուծելու, մենք ընկել ենք ատելության խոսքի հարց ենք լուծում։

- ԱԺ-ում նաև աշխատանքային խումբ է ստեղծվել, բայց արդյոք հարցը կարգավորվող է։

- Չեմ հավատում, որ այդ հարցն օրենքի մակարդակով է կարգավորելի։ Նախ` պետք է կարողանանք ինքներս մեզ կարգի բերել և հարգանքի մթնոլորտ ձևավորել։

- Այսինքն` աշխատանքային խմբի ձևավորումն աննպատա՞կ է։

- Ժամանակը ցույց կտա։ Կտեսնենք՝ իրենք ինչ կմտածեն։ Կառավարությունն արդեն նախաձեռնությունը բերել է, չգիտեմ աշխատանքային խումբն ինչ պետք է անի հավելելու համար։ Հավանաբար, քննարկումներն այս նախաձեռնության շուրջ պետք է քննարկվեն։

- Շրջակա միջավայրի նախարարությունն էլ մեկ այլ նախաձեռնությամբ է հանդես եկել, որով առաջարկվում է «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքում ոլորտային փոփոխություն իրականացնել։ Այստեղ խնդիր չե՞ք տեսնում, որովհետև որոշակի տեղեկատվություն ստանալու կարծեք թե ոլորտային սահմանափակումներ են ձեռնարկվում։

- Նախագծին ծանոթացել եմ։ Կարծիքներից մեկն այն էր, որ կոնկրետ այդ օրենքում նմանատիպ փոփոխություններն անթույլատրելի են, որովհետև այն բազիսային օրենք է, համակարգային օրենք է և ձևավորում է խաղի ընդհանուր կանոնը և եթե ուզում եք ոլորտային փոփոխություններ, այդ օրենքին մի կպեք, գնացեք ուրիշ օրենքների մեջ։ Իրավական տեխնիկայի տեսանկյունից ինձ համար ընդունելի մեկնաբանություն է։ Այո, եթե մենք ունենք որոշակի օրենքներ, որոնք ընդհանուր խաղի կանոնն են գծում, ապա այդ ընդհանուր խաղի կանոնը պետք չէ փոխել։ Այդ սահմանափակումը տեսնում եմ ՀՀ կոնվենցիոն պարտականությունների լույսի ներքո, տեսնում եմ, որ ՀՀ-ն այդ պարտականությունն ունի և հասկանում եմ այն դիտարկումը, որն արվում է նախարարության կողմից որպես հիմնավորում, որ դա ուղղված է օրինակ որսագողության դեպքերը կանխելուն։ Ես ինքս էլ ավելի շատ այդ տեսանկյունից եմ խնդիրը դիտարկում։ Ինձ որպես սովորական քաղաքացու հետաքրքիր չէ, թե կողքի դաշտավայրում ինչ տեսակ կարմիր գրքում գրված կենդանիներ կան։ Դա հետաքրքիր է բնապահպաններին, որոնք իրենց մասնագիտության բերումով արդեն գիտեն և պետք չէ, որ գնան նախարարությունից հարցնեն։ Մնացած սովորական քաղաքացիների համար, որ հատուկ տեսակի կենդանին որտեղ է, ավելի լավ է չիմանան։

- Նշեցիք՝ սովորական քաղաքացիներին դժվար թե հետաքրքրեն նման հարցերը, բայց եթե անգամ այդպես է և նախագիծն ընդունվի, վատ նախադեպ չի դառնա, որ մյուս նախարարություններն էլ սկսեն որոշակի ոլորտային փոփոխություններ։

- Ես ասացի, որ համաձայն եմ իրավական տեխնիկայի առումով այն մեկնաբանությանը, որ բազիսային օրենքները պետք չէ մասնավորեցնել։ Կան օրենքներ, որոնք որոշում են այդ ոլորտի կանոնները։ Դրա հետ ես համաձայն եմ, այդ նույն օրենքում դնեն սահմանափակեն, թե մեկ ուրիշ ոլորտային օրենքում, այդ կանոնին կողմ եմ։ Լավ է, որ ոլորտային օրենքում անեն, որ բոլորը չգնան-գան ու այդ օրենքին կպնեն։ Բայց ոլորտային օրենքներում պարզ է՝ ամեն գերատեսչություն պատասխանատու է իր ոլորտային կարգավորումների համար և իրենց ոլորտային օրենքներում կարող են այդ փոփոխությունները մտցնել։ Նույնը կարող են բնապահպանության ոլորտային օրենքում անել այդ փոփոխությունը։

- Այդ դեպքում ըստ Ձեզ ինչու՞ հենց այս օրենքը։

- Չգիտեմ, որովհետև իրավական տեխնիկայի առումով վիճակը լավ չի։ Այն, ինչ ես տեսնում եմ, ինձ որպես մասնագետի մտահոգիչ է, որովհետև տեխնիկայի առումով օրենք գրելու և օրենքի հիմնավորում, երբ կարդում ես, խնդրահարույց են օրենքները, դեռևս նախագծերի փուլում իրենք խնդիրներ ունեն։

- Պրոֆեսիոնալիզմի՞ բացակայություն։

- Լավ մասնագետների խնդիրը միշտ կա ու կլինի։ Չեմ ասում բոլոր նախագծերը։ Կան նախագծեր, որ օրինակելի են։ Կան նախագծեր, որ կարող են ավելի լավը լինեն, կան նախագծեր, որ կարդում և հասկանում ես՝ նախագիծը գործնական խնդիրներ է առաջացնելու, որոնց լուծումը նախագիծը չունի։ Բայց այդ խնդիրների մասին նախագիծ գրողը պետք է մտածեր։

Հեղինակ՝ Հասմիկ Կոշկարյան

Աղբյուր` Փաստինֆո