Փաստ ինֆո

ՀՀ քրեական դատարավարության նոր օրենսգրքի շուրջ մանրամասն քննարկումներ են ընթանում ՀՀ Ազգային ժողովի Պետաիրավական հարցերի հանձնաժողովում: Նախագիծը ներկայումս ըստ ամենայնի վերջնական շտկումների փուլում է: «Փաստինֆո»-ի թղթակցի զրույցը փաստաբան Հայկ Ալումյանի հետ է, ով նաև ընդգրկվել է  նոր օրենսգրքի   մեկնաբանությունները  պատրաստող խմբում:

- Ձեր գնահատմամբ, ինչպիսի՞ն է  օրենսգրքի նախագիծն ընդհանուր առմամբ և ինչպիսի՞ն կլինի այն գործնականում, կիրառության մեջ:

- Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքով արմատական փոփոխություններ են նախատեսված,  դատարանին ավելի մեծ  դերակատարություն  է վերապահված: Ապացույցների հավաքման, հետազոտման, ստուգման առումով մինչդատական վարույթի վրա դրված բեռը նվազում է,  ավելանում է դատարանների բեռը:

Նորամուծությունները շատ են, օրենսգիրքն, ինչպես նշեցի, արմատապես նոր կարգավորումներ է նախատեսում և  հենց այդ պատճառով հիմա դժվար է կանխատեսել  դրանց առավելություններն  ու թերությունները գործողության մեջ: Եթե գործող Քրեական դատավարության օրենսգրքում ինչ-ինչ փոփոխություններ  կատարելիս մենք կարողանում ենք     կանխատեսել, թե  գործողության մեջ  ինչ բացասական ու դրական կողմեր կունենա,  այս դեպքում մենք հավանաբար  չենք կարող քիչ,  թե շատ ստույգ կանխատեսել:

Ընդհանուր առմամբ, գաղափարը լավն է,  կան շատ լավ, նոր,   շատ դրական նորամուծություններ, որոնք ըստ էության մեր համար են նորամուծություն,  բայց  աշխարհում դրանք վաղուց արդեն կիրառվում են:  Շատ լավ կանոնակարգումներ կան՝ կապված   խափանման միջոցների հետ, կա դրույթ, որով թույլատրվում է ոչ միայն մեկ խափանման միջոց կիրառել, այլ  մի քանիսը,  ինչը  հնարավորություն է տալիս ավելի վստահ լինել, որ   անձը չի թաքնվի վարույթ իրականացնող մարմնից, չի փորձի ազդեցություն գործադրել  վարույթին մասնակցող անձանց վրա,  չի փորձի խոչընդոտել քննությանը կամ նոր հանցանք կատարել, այն, ինչը,  որ հիմա արվում է կալանքի միջոցով՝   նախաքննության ընթացքում, դեռևս մեղավոր չճանաչված անձին կալանավորում են, որպեսզի  նա չթաքնվի, նոր հանցանք չկատարի,  չխոչընդոտի գործի քննությանը: Դա  հանգեցնում է նրան, որ անձը՝ դեռևս մեղավոր չճանաչված հասարակության աչքում   համարյա թե մեղավոր է, համարյա թե հանցագործ է: Այս նոր խափանման միջոցների առկայությունը  և դրանից մի քանիսի   միաժամանակյա կիրառության հնարավորությունը  նախաքննության և դատարանում գործի քննության ընթացքում  հավանաբար կնվազեցնեն  կալանավորումների տոկոսը, ինչը դրական է:

-  Փաստաբանների տեսանկյունից, նախագծում կան նաև վիճահարույց դրույթներ, որոնք մտահոգությունների ու մտավախությունների տեղիք են տալիս:

- Փաստաբանների տեսանկյունից առավել կասկածելի են թվում մեղադրյալի   ցուցմունքների դեպոնացման գաղափարը և նաև այն դրույթը, որ անձի նկատմամբ առաջին անգամ կալանավորում ընտրելիս բավարար է, որպեսզի մատնանշվի, որ նա  մեղադրվում է ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության կատարման մեջ, առաջին մեկ ամսում նրան կալանքի տակ պահելու համար լրացուցիչ  հիմնավորումներ  չեն  պահանջվում:  Այս դեպքում չի հասկացվում, թե դատարանի դերն ինչումն է,   եթե մեղադրանքն առաջադրվեց, ապա միանգամից  կարելի է առանց դատարանի  էլ դա անել: Տպավորությունն այնպիսին  է,  որ առաջին անգամ կալանավորում ընտրելիս դատարանն  ընդամենը կնիք դնող է:  Այդպիսի մտավախություններ կան:  Նորից պետք է նշեմ, որ օրենսգիրքը պետք է աշխատի, որպեսզի հասկանանք այդ մտավախություններն արդարացված են, թե՞ ոչ:
Խոցելի է նաև   ցուցմունքների դեպոնացման գաղափարը՝  օրենսգրքի տրամաբանությամբ,  եթե մինչդատական վարույթում   դատարանի ներկայությամբ է այդ ցուցմունքը տրվել,   ապա  դա բացառում է, որ այն  տրվել է ճնշման,  որևէ այլ անօրինական ազդեցության տակ:

Դիտարկենք այն կոնկրետ գործի տեսանյունից՝   Միշա Հարությունյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով Եվրոդատարանի  հայտնի վճռով     արձանագրվել, իսկ  մինչ այդ  մեր դատարաններն էին արձանագրել,  որ  ռազմական ոստիկանությունում    հարթաշուրթով եղունգները սեղմելու միջոցով  են ցուցմունքներ վերցվել՝   հարթաշուրթի գործադրմամբ   զինվորներին ստիպել են  Միշա Հարությունյանի դեմ,  իսկ Միշա Հարությունյանին՝ իր դեմ ցուցմունքներ տալ:   Եթե այդ ցուցմունքները  դատարանում տրվեին գուցե դատարանը նկատե՞ր, որ այդ ճնշումները, բռնությունները եղել են,  և   գուցե այդ ցուցմունքները այդպես էլ չվերցվեի՞ն, եթե դա լիներ դատարանում:
Բայց չէ՞ որ  Միշա Հարությունյանն այդ ցուցմունքներից հետո  տարվել է դատարան,  դատարանն է  իրեն կալանավորել,  ինչպե՞ս չեն նկատել, ինչպե՞ս  հաշվի չեն առել: Այսինքն՝ բացառված չէ, որ  դատարանն, այնուամենայնիվ,  հաշվի չառնի,  չտեսնի, չտեսնելուն տա:  Այսինքն՝ դատարանը մեզ համար երաշխիք չէ առայժմ, այս պահին:

Բացի այդ, շատ ժամանակ մեղադրյալներն անգամ  դատավորին դատախազից չեն էլ տարբերում: Մեղադրյալները շատ դեպքերում,   երբ շփվում են, նոր սկսում են տարբերել՝ դատավոր է,  մինչ այդ չեն էլ տարբերում՝   դատավոր է, դատախազ է,  քննիչ է, ով էր այդ մարդն, ինչ էր ուզում,  տարբերություն չկա:  Եվ  դա նաև մեծապես  գալիս է քրեական գործեր քննող դատավորների ով լինելուց, մենք այսօր ունենք քրեական գործեր քննող բավականին շատ դատավորներ,  ովքեր տասնամյակներ շարունակ քրեական  գործեր են քննում,  սակայն մի մարդ չեն արդարացնում:  Ու դուք պատկերացնում եք, որ այդ մարդու մոտ կարող է բերեն մի  մեղադրյալի՝   ցուցմունք դեպոնացնելու,  դատավորը զգա, որ թեև խոշտանգումների տեսանելի հետքեր չկան, բայց   մեղադրյալի հետ մի    բան այն չէ,   ու փորձի խորանալ, պարզել, թե արդյոք ցուցմունքները կամովին են տրվում,  արդյոք ճնշում չի եղել:  Իհարկե, չի էլ խորանալու այդ տեսակ դատավորը:  Ճիշտ է,  մենք  ուրիշ դատավորներ էլ ունենք,  բարեբախտաբար, նրանք էլ քիչ չեն,  բայց նաև ունենք այն դատավորներին, ովքեր կնքում են մեղադրական եզրակացություններն ու  կայացնում մեղադրական դատավճիռներ: Նրանց համար ինչ տարբերություն:  Գուցե գաղափարն ինքնին լավ գաղափար է,  բայց հիմա դժվար է ասել, թե գոյություն ունեցող համակարգի պայմաններում  այդ գաղափարն իրեն ինչպես կդրսևորի:   Կապրենք՝ կտեսնենք:  Եթե ինչ-որ դրույթներ  գործողության մեջ  ակնհայտորեն ցույց կտան իրենց թերություններն, ապա հավանաբար օրենսդիրը կաշխատի  արագ  դրանք շտկել,  եթե  օրենսդիրը չի աշխատի՝    ապա հավանաբար մենք՝  փաստաբաններով,   որոշ թերություններ Սահմանադրական դատարանում կվիճարկենք:

- Ըստ նոր կարգավորումների, մեղադրյալն այլևս իրավունք չունի սուտ խոսել:

- Առաջին հայացքից՝ դա  շատ վատ դրույ թ է,  և մեղադրյալի իրավունքները ոտնահարում է, չէ՞: Բայց դա միայն առաջին հայացքից:  Այսօր մենք ի՞նչ  խնդիր ունենք, մեր պաշտպանյալը  տալիս է հիմնավոր ցուցմունքներ՝ հօգուտ իրեն, հիմնավորում,  ապացուցում, մանրամասն բացատրում իր գործողությունները,  որ մեղավոր չէ, և այլն, և այլն, դատավճռում իր ցուցմունքներից մենք տեսնում ենք երկու տող և եզրահանգում՝ ամբաստանյալի ցուցմուքները չեն համապատասխանում իրականությանը, քանի որ նա դրանով նպատակ է հետապնդում  ազատվել քրեական պատասխանատվությունից ու պատժից: Դատարանը նաև հավելում է, որ մեղադրյալի սահմանադրական իրավունքն է ցանկացած տեսակի ցուցմունք տալ և վերջ, այսինքն՝ հենց այն, որ նա կարող է ցանկացած՝  սուտ ցուցմունք տալ, արժեզրկում է ոչ միայն իր սուտ, այլև ճիշտ ցուցմունքը, ինչքան էլ որ ինքը ճիշտ ցուցմունք է տալիս, թողնում են  այդ ցուցմունքը մի կողմ:  Այսօր մեղադրյալի ցուցմունքը մնացած ապացույցներին հավասար ապացույց չէ, թեև օրենքով այդպես չպետք է լինի, բայց մեղադրյալի  մյուս ապացույցների համեմատ ստորադաս վիճակում է գտնվում: Եթե կա մեղադրյալի  ցուցմունքում ինչ-որ մի  ուրիշ ապացույց և իրենց  միջև  կա ինչ-որ հակասություն,  մեղադրյալի ցուցմունքը դնում են մի կողմ ու ասում են՝   քանի որ ինքն իրավունք ունի սուտ խոսել, երևի սուտ է խոսում: Թեև օրենքով ամրագրված է, որ ոչ մի ապացույց նախապես հաստատված ապացույցի ուժ չունի և  բոլորը միասին են գնահատվում՝ իրենց համակցության մեջ, բայց մյուս կողմից՝ մեղադրյալի ցուցմունքներին մի տեսակ վերևից են նայում:

Նոր իրավակարգավորումներով, մեղադրյալը իրավունք է ունենալու ընդհանրապես ցուցմունք չտալ  ու դա  չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս իրեն կամ եթե ինքը սկսում է ցուցմունք տալ, պարտավոր է ճիշտ ցուցմունք տալ:  Այս դեպքում արդեն չեն կարող ասել, թե մեղադրյալը  նպատակ ունի խուսափել պատժից ու պատասխանատվությունից, պարտավոր են գնահատել, պարտավոր են ապացուցել, որ ինքը սուտ ցուցմունք է տալիս, պարտավոր են հերքել իր ցուցմունքը ու հաշվի առնելով իր ցուցմունքի բոլոր դրույթները, հատ-հատ վերլուծել,  այլ ոչ թե մի նախադասություն գրել ու գցել մի կողմ: Դրանով օրենսգրքի նախագիծն արժեւորել է  մեղադրյալի ցուցմունքը՝ իր արժեքով այն բարձրացվել է ու  հավասարեցվել  վկաների ցուցմունքներին՝ վկաներն էլ պարտավոր են ճիշտ ցուցմունք տալ և սուտ ցուցմունքի համար  ենթակա են քրեական պատասխանատվության:

- Ինչպե՞ս եք գնահատում փաստաբանների լիազորություններին առնչվող նոր օրենսգրքի նախագծի իրավակարգավորումները:

- Ես  էական տարբերություններ չեմ նկատում փաստաբանների լիազորությունների մեջ, միակ բանը, որ հեղափոխական կլիներ փաստաբանների դերի մեջ, լրջորեն կբարելավեր փաստաբանների դերը մինչդատական վարույթում,  եթե մինչդատական վարույթում նույնպես մենք հնարավորություն ունենայինք  գործի նյութերին ծանոթ լինել: Մեզ հասկանալի է  նախաքննության գաղտնիքի հետ կապված  փաստարկը,    բայց նաև հիշեցնում ենք,  որ մինչև գործող օրենսգրքի գործողության մեջ մտնելը, նախորդ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը թույլ էր տալիս փաստաբաններին ամբողջ նախաքննության ընթացքում  ծանոթանալու քննիչի կողմից ձեռք բերված բոլոր նյութերին:  Դա հիմա չգիտես ինչու շատերը մոռացել են: Այսօր հնարավոր չէ  ցույց տալ մի դեպք,  որ փաստաբանի այդ իրավունքը չարաշահվել էր,  կամ որևէ ձևով ոչ օրինական ազդեցությունների  առիթ էր տվել: Չկար այդպիսի բան, չի եղել:

Այսինքն՝  եթե մինչդատական վարույթում  փաստաբանի դերը զուտ սիմվոլիկ չէ,  կամ  զուտ նրա համար չէ, որ ինքն ուղղակի իր պաշտպանյալի հարցաքննությունների ժամանակ ներկա գտնվի՝ դրանով  ապահովագրելով, որ նրա վրա ճնշում չլինի, դա էլ, իհարկե, քիչ չէ, բայց վկան  էլ այդ իրավունքն ունի, դա կոնկրետ մեղադրյալի երաշխիքները չեն,  ցանկացած վկա  էլ այդ երաշխիքն ունի՝ փաստաբանի հետ ներկայանալ հարցաքննությանը, ապա պաշտպանին  պետք է տրամադրվեն նյութերը՝  մինչդատական վարույթում:

Եթե մինչդատական վարույթում  նյութերը չեն տրամադրվում,  պաշտպանի  մասնակցությունը այդ փուլում լինում է սիմվոլիկ: Քննիչի հետ մասնագիտական բանավեճ չի ստացվում,  չի ստացվում քննիչին ապացուցել հակառակը, եթե  գիտե  բոլոր նյութերը, իսկ Դուք՝ ոչ, կամ գիտեք միայն Ձեր պաշտպանյալի ցուցմունքներն ու փորձագետի եզրակացությունները: Այնինչ նախաքննական մարմինը պետք է որ շահագրգիռ  կողմերից մեկը լինի, որ ամեասկզբնական փուլից լսի բոլոր հակափաստարկները, չէ՞: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞ւ գործող օրենսգրքում պաշտպանները զրկվեցին  նախաքննության ընթացքում ամբողջ նյութերին ծանոթանալու իրավունքից,  և ինչո՞ւ նոր օրենսգրքի  նախագծի հեղինակները չօգտվեցին հնարավորությունից  նորից այդ բացը լրացնել ու նորից նախագծում ամրագրել այդ իրավունքը: Սա լավ առիթ էր մեր իրավունքը վերադարձնելու և  մինչդատական վարույթում էլ  պաշտպանի ու քննիչի ուժերը հավասարակշռելու համար: Դա կլիներ բոլորին ի օգուտ:

Հեղինակ` Սոնա Մաշուրյան