Փաստ ինֆո

 

ՀՀ Նախագահի կողմից հաստատված 2012-2016թթ. դատաիրավական բարեփոխումների ռազմավարական ծրագրի շրջանակներում, ի թիվս այլ փոփոխությունների, նախատեսված է նաև փոփոխություներ իրականացնել խափանման միջոցների կիրառման գործող պրակտիկայում:

 

Քրեական Դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի այս հատվածում տեղ գտած նորամուծությունների և գործող իրավական նորմերում նախանշվող փոփոխությունների շուրջ «Փաստինֆո»-ի թղթակից  Նելլի Դանիելյանը զրուցել է ՀՀ Արդարադատության ակադեմիայի ռեկտոր Ռուբեն Մելիքյանի հետ:

 

 

-Այս հարցերը, որոնք առիթից առիթ որևէ հանրային հնչեղություն ունեցող գործով դառնում են ավելի լայն հանրության քննարկման, ուսումնասիրության առարկա, մասնագետների համար միշտ են եղել խնդրահարույց: Այս հարցերը մենք միշտ համարել ենք քրեական դատավարության արդարացի և արդյունավետ համակարգ ունենալու ամենակարևոր նախապայմաններից մեկը: Եվ պատահական չէ, որ այս ոլորտում առաջարկվող փոփոխությունները կարելի է բնութագրել որպես սկզբունքային և համակարգային: Մենք հեռու ենք այն պատրանքից, որ որևէ խնդիր այլևս չենք ունենալու, այդպես չի լինում, բայց վստահ ենք, որ իրավիճակը կփոխվի սկզբունքորեն և այս ոլորտում հանրային վստահությունը շատ ավելի բարձր կլինի: Եվ դա մի քանի պատճառներով է պայմանավորված:

 

Առաջին հերթին կնշեի այն, որ այսօր խափանման միջոցի ընտրության հարցը քննվում է դռնփակ դատական նիստում, և որևէ կերպ դռնբաց դատական նիստ անցկացնելու հնարավորություն չկա: Իսկ դա, ինքնին, սահմանափակում է նաև հանրային վերահսկողությունն այս գործընթացի նկատմամբ: Մենք առաջարկում ենք նոր Քրեադատավարական օրենսգրքով, որ ռեժիմը հավասարեցվի սովորական դատական նիստերին: Այսինքն՝ լինի դռնբաց և օրենքով սահմանված որոշակի դեպքերում միայն դատարանը հնարավորություն ունենա, հատուկ պատճառաբանված որոշմամբ, անցկացնել դռնփակ դատական նիստ:

 

Երկրորդը, կարծում եմ՝ ամենակարևորն էական փոփոխության է ենթարկվել այլընտրանքային խափանման միջոցների շրջանակը, ներմուծվել է այլընտրանքային խափանման միջոցների նոր ժամանակակից, եվրոպական հայեցակարգը:

 

Այսօրվա Քրեադատավարության գիտության տեսանկյունից թվում է, թե բոլոր խափանման միջոցները հավասարարժեք են: Անգամ գործող Քրեադատավարական օրենսգրքով հատուկ սահմանված չեն կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու առանձին հիմքերը: Սահմանված են խփանման միջոց սահմանելու հիմքեր, որոնք ընդհանրական են բոլոր միջոցների համար: Նոր Քրեադատավարական օրենսգրքով սկզբունքային տարբերակում է դրվելու կալանքի, այսինքն` անձին ազատությունից զրկելու հետ կապված խափանման միջոցի և մյուս բոլոր խափանման միջոցների միջև: Այս պարագայում կալանքի կիրառումն իսկապես դառնում է այն ամենավերջին միջոցը, երբ որևէ այլ այլընտրանքային միջոցի կամ դրանց համակցության կիրառումը բավարար չէ՝ համակարգի առջև դրված խնդիրները լուծելու համար:

 

Այդ այլընտրանքային խափանման միջոցների շարքում ևս կատարվել են սկզբունքային փոփոխություններ: Մասնավորապես` արտասահմանում արդյունավետ գործող երկու նոր միջոց է սահմանվում՝ տնային կալանքը և, այսպես կոչված, վարչական հսկողությունը` էլեկտրոնային սարքերի միջոցով վերահսկողությունը: Անձի մարմնի վրա տեղադրվում է սարք, սովորաբար ոտքի վրա, որի միջոցով պետությունը կարողանում է հսկել անձի վարքագիծը, որպեսզի նա որոշակի ժամերի որոշակի վայրերում չլինի, որպեսզի միշտ լինի պետության տեսադաշտում և, ըստ էության, որոշ դեպքերում բացառվի, որոշ դեպքերում սահմանափակվի ոչ պատշաճ վարքագիծ դրսևորելու հնարավորությունը:

 

Բացի այդ, այս խափանման միջոցը կարող է բովանդակել նաև այլ բնույթի սահմանափակումներ, այդ թվում՝ նաև հաղորդակցության սահմանափակումներ որոշ անձանց հետ: Այսինքն՝ շատ ճկուն միջոց է, որ դատարանը, կոնկրետ հանգամանքներից ելնելով, կարող է կոնկրետ սահմանափակումներ դնել:

Այս միջոցների կիրառումը, գումարած դրան նաև ունենք գրավը որպես գործող միջոց, նաև իրենց համակցության մեջ կարող են դատարանին համոզել, որ կալանքի կիրառումն այլևս նպատակահարմար չէ: Այսօր այդ հնարավորությունը դատարանը չունի:

 

 

-Ինձ համար մի փոքր նաև զարմանալի է այս մոտեցումը, որովհետև այս հատվածը ամենաաշխատված հատվածներից մեկն է, և նաև միջազգային փորձաքննություն է անցել, բավական դրական արձագանքներ կան:

 

Առաջինը` մենք շատ հստակորեն սահմանում ենք, որ քննիչն իր միջնորդության մեջ և դատարանը իր որոշման մեջ պետք է պարտադիր փաստական հիմքեր դնի, փաստական հիմնավորում լինի անձի նկատմամբ խափանման միջոց կիրառելու հարցում: Այսօր այդպիսի օրենսդրական պահանջ, մենք, ըստ էության, չունենք: 

 

Երբ 1999թ. ուժի մեջ մտած գործող Քրեադատավարական օրենսգրքով, կարելի է ասել, հեղափոխական փոփոխություն կատարվեց, և կալանքի հարցը դատախազությունից հանձնվեց դատարաններին, մեր դատական իշխանությունը, կարծում եմ, այդ ժամանակ ամբողջովին պատրաստ չէր այս գործառույթն իրականացնելուն, որովհետև կային ավանդույթներ, մարդիկ երկար ժամանակ այլ համակարգի մեջ էին աշխատել, և, իմ պատկերացմամբ, ուղղակի դատարաններն սկսեցին իրականացնել այն գործառույթը, որ իրականացնում էին դատախազները: Դատախազները հիմնավորման պահանջ երբեք չեն ունեցել, նրանց խնդիրը եղել է համոզվել, որ այստեղ կալանքի կիրառումն անհրաժեշտ է, և ընդամենը սանկցավորում էին: 

 

Դատարանի դերը, իհարկե, դա չէ և չի կարող լինել, բայց նոր համակարգին պետք էր ժամանակ, և մենք կարծում ենք, որ արդեն այդ ժամանակը անցել է, և մենք ունենք բավական արդյունավետ իրավաբանություն Վճռաբեկ դատարանում, որն այս հարցերին անդրադարձել է` որոշ նախադեպային որոշումներով, Սահմանադրական Դատարանն է կայացրել որոշումներ: Այսինքն` այսօր արդեն մեր իրավաբանական հանրությունը, վստահ ենք, պատրաստ է այս խնդիրը լուծել խորքային մակարդակով: Եվ այդ խնդրի լուծման առաջին քայլերից մեկը հենց այն է, որ օրենքի մակարդակով հստակ նշվում է, որ պետք է լինեն հստակ փաստարկներ: Քննիչը պետք է փաստարկի, իսկ դատարանը դրա հիման վրա հիմնավորի փաստերով, որ կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու հիմքերն առկա են:

 

Երկրորդը` շատ հստակ նշվում են այն առարկաները, որոնք ենթակա են հիմնավորման՝ կալանքի որոշման դեպքում: Այսօր այստեղ ևս մենք ունենք անորոշություն: Մասնավորապես` նույնն են հիմքերը սկզբնական կալանքը կիրառելիս և կալանքի ժամկետը երկարացնելիս: Նաև Եվրոպական դատարանի բավական կարևոր և բավական ծավալուն իրավաբանության հիման վրա մենք շատ հստակ առանձնացրել ենք սկզբնական կալանքը և կալանքի ժամկետի երկարացումը: Եվ լրացուցիչ պայմաններ էինք նախատեսել՝ կալանքի ժամկետը երկարացնելու համար: Մասնավորապես, այսպես կոչված, պատշաճ ջանասիրությունը հիմնավորելով, որ վարույթն իրականացնող մարմինն այդ ընթացքում որոշակի գործողություններ է կատարել և ոչ թե անգործության է մատնված եղել, և նաև անհրաժեշտությունը հետագայում որոշակի վարույթ իրականացնելու: Այսինքն` այսօրվա հիմքերի համեմատ նաև առարկաներ են այստեղ դրվել:

 

Ինչ վերաբերում է բուն հիմքերին, ապա դրանց շրջանակը մի քանի տասնամյակ է, ինչ եվրոպական տարածաշրջանում նույնական է մնում, և այստեղ որևէ բան լրացուցիչ կոնկրետացնելու կարիք մենք, իհարկե, չենք տեսնում: Կոնկրետացնե՞նք, թե ինչ է նշանակում փախուստի վտանգ, կոնկրետացնե՞նք, թե ինչ է նշանակում նոր հանցանք գործելու վտանգ, դրա անհրաժեշտությունը մասնագիտորեն բացակայում է: Այն, ինչը հնարավոր էր կոնկրետացնել, հստակեցնել, օրենսգրքում կոնկրետացրած, հստակեցված է:

 

 

-Յուրաքանչյուր անգամ, երբ մենք խոսում ենք կալանքը՝ որպես խափանման միջոց կիրառելու մասին, նախ և առաջ վարույթն իրականացնող մարմինը որոշակի փաստարկներ պետք է բերի դատարանին, որպեսզի ոչ թե բարձր, այլ ցածր չափանիշով հիմնավորի, որ այս մարդն առնչություն ունի իրեն վերագրվող արարքին: Որոշ դեպքերում սկզբնական կալանք կիրառելու համարր սա ոչ թե անհրաժեշտ, այլ բավարար հիմք է: Խոսքը վերաբերում է առաջին անգամ ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի նկատմամբ կալանքը կիրառելուն: Մյուս բոլոր դեպքերում, երբ խոսքը վերաբերում է ոչ մեծ կամ միջին ծանրության հանցագործության մեջ մեղադրվող անձին, կամ կալանքի երկարացմանը` ցանկացած տեսակի հանցագործության պարագայում, հիմնավոր կասկածի հիմնավորումը դեռևս բավարար չէ՝ կալանքը կիրառելու համար: Առաջ է գալիս նոր առարկա, որը պետք է հիմնավորվի: Դա այն վտանգներն են, որոնց մասին մենք խոսում ենք` փախուստի վտանգ, ոչ պատշաճ վարքագիծ դրսևորելու վտանգ, մասնավորապես` տուժողների, վկաների վրա ճնշումներ կիրառելը, ապացույցները կեղծելը, և երրորդը` հանցանք գործելու վտանգ: