Փաստ ինֆո

Խոշտանգումների կիրառման համար անպատժելիությունը Հայաստանում տարիներ  շարունակ մտահոգության առարկա  է  եղել և շարունակում  է լուրջ  խնդիր հանդիսանալ:  Այս մասին  նշվում է  2010թ. մայիս-2012թ. դեկտեմբեր ժամանակահատվածում  Հայաստանի համընդհանուր պարբերական վերանայման Քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտի (ՔՀԻ), Նորվեգիայի հելսինկյան կոմիտեի (NHC) և Մարդու իրավունքների միջազգային ֆեդերացիայի (FIDH) միջանկյալ զեկույցում:

Ուսումնասիրության  հեղինակները հիշեցնում են, որ 2012թ. մայիսին Խոշտանգումների դեմ պայքարի ՄԱԿ-ի կոմիտեն քննության է առել Հայաստանի երրորդ պարբերական զեկույցը և հայտարարել, որ լրջորեն մտահոգված է ոստիկանությունում արգելանքի տակ գտնվելու ընթացքում կասկածյալների նկատմամբ խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի հաճախակի կիրառման մասին բազմաթիվ և շարունակական գանգատների կապակցությամբ: Դրանք հատկապես կիրառվում են քրեական վարույթի ժամանակ ցուցմունք կորզելու համար, խոշտանգումներ կիրառվում են նաև զինվորական անձնակազմի կողմից: Կոմիտեն եզրակացրել է, որ չի իրակացվում խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի դեպքերի անհապաղ, անկողմնակալ և արդյունավետ քննություն, չի իրականացվում նաև քրեական հետապնդում, մեղավորներն անպատիժ են մնում, իսկ տուժողների ընտանիքներին փոխհատուցում չի տրամադրվում:

Քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտ ՀԿ-ի կողմից իրականացված մշտադիտարկման արդյունքները վկայում են, որ ոստիկանության աշխատակիցները շարունակում են առանց պատշաճ ծանուցման անձանց բերման ենթարկել և չեն հաշվառում բերման ենթարկվածներին օրենքով նախատեսված ժամկետներում, երկարատև ժամանակով ապօրինի ազատազրկում են նրանց և ժամանակին չեն սահմանում այդ անձանց իրավական կարգավիճակը: Այդպիսով, ոստիկանները գործնականում խոչընդոտում են իրավական երաշխիքների հասանելիությունը, այդ թվում` իրավունքների մասին տեղեկացված լինելու, պաշտպան ունենալու և հարազատներին տեղեկացնելու իրավունքները: Նման պրակտիկան ավելացնում է ոստիկանությունում ազատազրկված անձանց խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի ենթարկվելու ռիսկը: Մարդիկ համատարած խուսափում են հայտնել ոստիկանության կողմից դրսևորվող վատ վերաբերմունքի մասին` վախենալով վրեժխնդրությունից: Նման իրավիճակը պայմանավորված է նրանով, որ բողոք ներկայացնելու գործող մեխանիզմը արդյունավետ չէ և գործնականում չի երաշխավորում, որ բողոք ներկայացնողները չեն ենթարկվի ճնշումների և հաշվեհարդարի այդ բողոքը ներկայացնելու համար։ Գործնականում ՀՀ դատարանները սովորաբար ձեռնպահ են մնում վարույթի ընթացքում հնչեցված խոշտանգումների վերաբերյալ գանգատներին ընթացք տալուց:

Խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի վերաբերյալ գործերի փաստական հանգամանքները լայն հանրության շրջանում առավել մեծ հասարակական արձագանք են ստանում միայն այն դեպքերում, երբ դրանք հանգեցնում են տուժողի մահվան: ՀՀ իշխանությունները չեն իրականացրել արդյունավետ քննություն խոշտանգումների ենթարկվելու մասին ոչ մի բողոքի վերաբերյալ:

Ուսումնասիրության հեղինակները գտնում են, որ չնայած 2010թ. մայիսին կայացած Հայաստանի պարբերական զեկույցի վերաբերյալ քննարկման ընթացքում ՀՀ ստանձնած պարտավորությունների` ՀՀ քրեական օրենսգրքում խոշտանգումների սահմանումը դեռևս համապատասխանեցված չէ Խոշտանգումների դեմ պայքարի մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիային: ՀՀ քրեական օրենսգրքում լրացումներ ու փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքի նախագծում տրված ձևակերպումը նույնպես ամբողջությամբ չի համապատասխանում ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի պահանջներին:

Արդյունքում, ըստ իրավապաշտպան կազմակերպությունների, ՀՀ քրեական օրենսգրքի սահմանման թերությունները հանգեցնում են նրան, որ խոշտանգում կիրառողները մեղադրվում են ոչ թե խոշտանգման (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 119-րդ հոդված),   այլ   պաշտոնեական լիազորություններն անցնելու մեջ (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309-րդ հոդված),  ինչը խոչընդոտում է խնդրի արդյունավետ լուծմանը: Որոշ դեպքերում, խոշտանգում կիրառողները խուսափում են քրեական պատասխանատվությունից կամ պատիժ կրելուց համաներման կամ ներման արդյունքում, ինչը նպաստում է իրավապահ մարմինների  աշխատակիցների մոտ անպատժելիության զգացման ամրապնդմանը:

Որպես ասվածի ապացույց  զեկույցի հեղինակները հիշատակում են 2010թ. ապրիլի 13-ին ոստիկանության Չարենցավանի բաժնում 24-ամյա Վահան Խալաֆյանի  մահվան դեպքի քննությունը՝   2011թ. մայիսի 26-ին ընդունված համաներման որոշմամբ՝  Չարենցավանի ոստիկանության քննչական բաժանմունքի պետ Աշոտ Հարությունյանի  պատիժը կրճատվել է պատժի չկրած մասի մեկ երրորդով, իսկ  Քրեական հետախուզության այլ ծառայող Մորիս Հայրապետյանի պայմանական ազատազրկումը վերացվել է:

5 տարի առաջ  ոստիկանությունում արգելանքի տակ գտնվելու ժամանակ քաղաքացի  Լևոն Գուլյանի մահվան համար «մինչ օրս որևէ պաշտոնատար անձ պատասխանատվության չի ենթարկվել, իսկ նրա ընտանիքը չի ստացել որևէ փոխհատուցում»:

Ավելին, բացի վերոնշված խնդիրներից, խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի վերաբերյալ   քննության արդյունավետությունը տուժում է նաև ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված երաշխիքների անարդյունավետության պատճառով: Օրինակ, դատախազությունը միևնույն գործով երեք տարբեր լիազորություն է իրականացնում, մասնավորապես` վերահսկում է քննության օրինականությունը, հաստատում է առաջադրված մեղադրանքը և ինքն էլ այդ մեղադրանքը պաշտպանում է դատարանում: Այսպիսի իրավիճակը հանգեցնում է նրան, որ դատախազները շահագրգռված չեն լինում կանխել խախտումները կամ բացառել օրենքի խախտմամբ ձեռքբերված ապացույցների ներկայացումը քննության ընթացքում և ընդունել, որ նրանց չի հաջողվել պատշաճ կերպով   իրականացնել քննության օրինականության վերահսկողությունը, քանի որ դա կթուլացնի դատարանում գործը ներկայացնող մեղադրողի դիրքերը:
Խոշտանգումների վերաբերյալ գանգատների քննության անկախությունը կասկածի տեղիք է տալիս, քանի որ որոշ դեպքերում քննության պատասխանատվությունը դրված է հենց ոստիկանության վրա: Նման իրավիճակը պայմանավորված է նրանով, որ խոշտանգումների ենթարկվելու մասին ոչ բոլոր բողոքներն են հաղորդվում ՀՔԾ, որը մասնագիտացված է պետական ծառայողների կողմից կատարվող չարաշահումների քննության հարցերում: Արդյունքում, խոշտանգումների վերաբերյալ հաղորդումները քննության են առնվում այն կառույցի կողմից, որի աշխատակիցները պատասխանատու են խոշտանգումների կիրառման համար:

Չնայած միջազգային իրավունքը հստակորեն պահանջում է, որպեսզի խոշտանգումների  միջոցով ստացված ցուցմունքները երբևէ չօգտագործվեն դատական վարույթի ընթացքում որպես ապացույց, ՀՀ օրենսդրությունը չի պարունակում բավականին արդյունավետ  երաշխիքներ՝ նման ապացույցների օգտագործումը բացառելու համար:

Արդյունքում, գործնականում ՀՀ դատարանները ձեռնպահ են մնում բացառելու խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի միջոցով ձեռք բերված ապացույցները:

Իրավապաշտպան կազմակերպությունները  իրենց խորին մտահոգությունն են հայտնում ՀՀ ոստիկանությանը կից գործող հասարակական վերահսկողություն իրականացնող խմբի լիազորությունների սահմանափակման վերաբերյալ: Խմբի անդամներն իրավունք ունեն այցելել միայն ձերբակալվածների պահման վայրեր (ՁՊՎ), բայց թույլտվություն չունեն ոստիկանության բաժանմունքներում արգելանքի տակ գտնվող անձանց իրավունքերի պահպանմանն ուղղված մշտադիտարկում իրականացնել՝ չնայած որ վատ վերաբերմունքի և խոշտանգումների կիրառման դեպքերի մեծամասնությունը տեղի է ունենում այնտեղ: